به یاد محمد دبیرسیاقی

استاد سیدمحمد دبیرسیاقی، پیشکسوت ادبیات و از شاگردان علامه دهخدا، صبح دیروز در سن ۹۹سالگی درگذشت. او که پژوهشگر، نویسنده، شاعر، مدرس ادبیات فارسی و مصحح متون کهن پارسی و از شاگردان دهخدا بود در سال‌های ۱۳۲۶ تا ۱۳۳۴ در گردآوری لغت‌نامه دهخدا با علی‌اکبر دهخدا همکاری داشت و از نخستین دستیاران ایشان محسوب می‌شود. مرحوم دبیرسیاقی ۹ سال با علامه علی‌اکبر دهخدا در تنظیم مطالب حروف «ظ»، «ض»، «ل» و «پ» و ۱۱ سال با دکتر محمد معین در «لغت‌نامه دهخدا» و در انجمن ایران‌شناسی همکاری داشت. پس از پایان تألیف لغت‌نامه دهخدا، بنا به وصیت علامه دهخدا در کنار دکتر معین و دکتر سیدجعفر شهیدی به بررسی و تألیف لغت‌نامه پرداخت. دبیرسیاقی نزدیک به ۸۰ متن ادبی و تاریخی را تصحیح و منتشر کرده‌ است، که از میان آنها می‌توان به «شاهنامه فردوسی»، «دیوان منوچهری»، «نزهةالقلوب»، «فرهنگ سُروری و سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه» و «تصحیح لغت فرس اسدی طوسی» اشاره کرد. اساتید زبان، فرهنگ و ادب فارسی در گفت وگو با «ایران» به تجلیل از او و یاد و یادگارش سخن گفته‌اند.

رفتن مردی از یک نسل بی‌تکرار
حسن انوشه ـ پژوهشگر و فرهنگ‌نویس

دبیرسیاقی خدمات بسیار ارزنده‌ای به فرهنگ ایرانی و زبان فارسی داشتند و کتاب‌های بی‌شماری را تصحیح کردند. از جمله این کتاب‌ها می‌توان به دیوان عنصری، فرخی، منوچهری و... بسیاری دیگر را نام و به یاد آورد. بسیار پرکار و سخت‌گیر بود نسبت به کاری که می‌خواست انجام بدهد و نتیجه‌ این همه سخت‌گیری و وسواس همین است که می‌بینید او به عنوان یک چهره تأثیرگذار و بسیارقابل احترام در تاریخ و فرهنگ و ادبیات این کشور باقی خواهد ماند و آیندگان از ثمره تلاش‌های او استفاده‌ها خواهند برد. اصولاً ویژگی نسلی که دبیرسیاقی از آن می‌آمد همین بود که بسیار کار می‌کردند و پشتکاری عجیب داشتند که صد نسل دیگر هم اگر بیاید و برود بعید است کسی بتواند جای چهره‌هایی شاخص چون او را بگیرد. این نسل، بی‌تکرار و بی‌نظیر بود و متأسفانه یکی یکی سایه‌شان از سر این سرزمین کم شد و آنچه‌ مانده یادگارهای درخشان این بزرگان است. دبیرسیاقی بین سال‌های 1326 تا 1334 در گردآوری لغتنامه دهخدا با علی اکبردهخدا همکاری داشت و تا سال 1359 که تألیف لغتنامه پایان یافت بنا به وصیت علامه دهخدا در کنار دکتر معین و دکتر سیدجعفر شهیدی به بررسی و تألیف لغتنامه پرداخت. در این مدت سرگرم تألیف لغتنامه‌ای با دیگر همکاران بود. بسیاری این قول را از زبان مرحوم دهخدا در یک نوار صوتی شنیده‌اند که از محمددبیرسیاقی به عنوان یک جوان کوشا در زمینه تنظیم لغتنامه یاد کرده است. و مدت‌ها عضو هیأت علمی انجمن آثار و مفاخر ایران بوده ‌است. این استاد برجسته تاکنون نزدیک به ۸۰ متن ادبی و تاریخی را تصحیح و تألیف کرده است که از آن جمله می‌توان به تصحیح کتاب‌های «شاهنامه»، «دیوان شاه داعی شیرازی»، «جامع‌التواریخ» و تألیف کتاب‌های «گنج بازیافته»، «زندگی سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه»، نمونه نثرهای آموزنده و دلاویز فارسی (پیشینیان)، «نمونه نثرهای آموزنده و دلاویز فارسی» (معاصران)، «مجموعه قوانین مورد عمل مالیات بر درآمد»، «السامی فی الاسامی»، «برگزیده تاریخ بیهقی»، «دستور زبان فارسی» و «پیشاهنگان شعر فارسی» اشاره کرد. من متأسفانه افتخار آشنایی با ایشان را از نزدیک نداشته‌ام ولی همیشه شیفته آثاری که او در حوزه ادبیات از خود به جای گذاشته بودم و ایشان را یکی از قله‌های پرافتخار و بزرگ تاریخ فرهنگ و زبان فارسی می‌دانم و امیدوارم حالا که دستشان از دنیا کوتاه شده زندگی دیگرشان را در کمال آرامش ادامه دهند. یاد و یادگارهایشان همیشه پابرجا خواهد ماند.

در سوگِ دوست دیرین
عبدالله انوار ـ نسخه‌پژوه و محقق

دریغا و دادا، از خبر مرگ ِ دوست دیرین‌ام عمیقاً متأسفم و درگذشت او را به خانواده ایشان و جامعه علمی و ادبی کشور و پژوهشگران و محققان تسلیت می‌گویم و برای آن اندیشمند فقید از درگاه خداوند علو درجات را می‌خواهم. پنجاه و اندی سال پیش نخستین آشنایی و معاشرت‌های من با استاد محمد دبیر سیاقی شکل گرفت و سال‌ها از محضر ایشان بهره می‌بردم و می‌آموختم. او در شمارِ نسلی از ادبای بزرگ ایران بود و در زمینه‌های متعددی کوشش‌های علمی و ادبی متعددی را پی گرفت و به انجام رساند. از آن جمله حضور مستمر ِ ایشان در تدوین لغتنامه دهخدا و همراهی با علامه‌ فقید علی‌اکبر دهخدا از دوره‌های درخشان کارنامه علمی و پژوهشی او بود. همچنین او انسانی بسیار وارسته و پاک بود و سال‌ها در وزات مالیه در نظام پیشین کار کرد و هرگز نلغزید و در نهایت ِ سلامت نفس به جامعه خدمت کرد. فقدان ِ او ثلمه‌ای بزرگ به فضای فرهنگی و علمی و پژوهش‌های ادبی ایران است، هر‌چند مادامی که فارسی‌زبانی در جهان هست یاد و نام او بر زبان و ذهن ِ ایران‌دوست‌ها و دوستداران فرهنگ و زبان و ادب فارسی جاری خواهد بود. اُمید که نسل ِ جوان ایران از او و مرام و زندگی‌اش درس بگیرد و در راه او گام بردارند.

همه وامدار او هستند
جلال‌الدین کزازی ـ پژوهشگر و استاد دانشگاه

من می‌دانستم که در قزوین هستند و بستری مانده در خانه و امیدوار بودیم که همچنان بمانند و از دانش و آگاهی و منش والای ایشان بتوان استفاده کرد. روانشاد دبیرسیاقی بی‌گمان یکی از برترین و نامورترین مردان ادب و فرهنگ ایران است از آن استادان زبان و ادب پارسی که این ادب و زبان را با شور و شرری بسیار با دلبستگی و باوری استوار می‌پژوهیدند و می‌شناختند تا به دیگران بشناسانند. استاد روانشاد یکی از بنیادگذاران و پیشگامان ادب‌دانی و سخن‌سنجی و پژوهش در متن‌های ادب پارسی بود. برخی از کارنامه درخشان او در همین زمینه است. ده‌ها متن گرانسنگ ارزنده از ادب شکرین و شیوای پارسی باریک بین، موشکاف، ویراسته است. گزارش نوشته است و به چاپ رسانیده است. همه استادان زبان و ادب پارسی از سویی و از سویی دیگر همه شیفتگان و دوستداران این ادب و زبان و فرهنگ وامدار او هستند. من از بن جان و دندان درگذشت این پژوهنده گرامی و گرانمایه، این استاد توانمند که نه تنها در دانش، در بینش و کنش و منش هم نمونه‌ای ناب از ایرانی فرهیخته فر مانده است نخست به خانواده و بازماندگان او و سپس به همه کسانی که دل در گرو زبان و ادب پارسی دارند غم مباد می‌گویم. من هرگز دانشجوی آن روانشاد نبودم اما بهره‌ای بسیار از کتاب‌ها و نوشته‌ها و پژوهیده‌های او برده‌ام و چند باری هم در همایش‌ها و بزم‌های ادبی بخت دیدار و گفت‌و‌گو با او را داشته‌ام. نامدارانی چون روانشاد استاد دبیرسیاقی اگر کاری را به انجام می‌رسانیدند آن کار در چشمشان پیشه نبود انگیزه آنان در آنچه می‌کردند مزد نمی‌توانست بود. اگر به کاری دست می‌یازیدند به پاس دلبستگی بدان کار بود و باوری استوار که بدان داشتند. برای دل خود می‌نوشتند، می‌پژوهیدند و از همین روی کارهایی که انجام داده‌اند همه کارهایی است بنیادین. کارهایی است که سرچشمه و آبشخور آگاهی و دانایی برای دیگران شده است. آنان آبشخورهای زبان و ادب پارسی را پدید می‌آوردند و از همین روی نه زمان می‌شناختند در کاری که به انجام می‌رسانیدند و نه به آسانی از انجام دادن آن کار سوده و فرسوده می‌شدند و به ستوه می‌آمدند. زیرا می‌توانم گفت کار آنان زندگی‌شان بود. آرزوی من این است که این آتش جاوید که به گفته خواجه بزرگ شیراز آتشی است که هرگز فرو نمی‌میرد آتش مهر ایران و فرهنگ و ادب آن، در سینه‌های آیندگانی که در فرهنگ و ادب و زبان و پیشینه ایرانی و نیکانی می‌پژوهند و می‌اندیشند فروزان‌تر شود. که در جلال همین آتش فرهنگ و زبان است که کسانی مانند دبیرسیاقی می‌توانند چهره بنمایند. به هر روی درگذشت مردی چون او، که نه تنها بدانسان که گفتم در دانش نمونه‌ای والا بود در خوی و منش والای ایرانی هم چهره‌ای درخشان در چشم من می‌نماید برای همه ایرانیان فرهنگی دریغی است بزرگ.

ایران‌دوست و فرهنگ‌پژوه بزرگ
محمود عابدی ـ استاد دانشگاه و پژوهشگر

نخستین‌بار‌ها در سال‌های دهه 40 با استاد فقید محمد دبیر سیاقی آشنا و معاشر شدم و از آثار و کلاس‌های ایشان استفاده بردم. بیش از 50 سال از آن روز‌ها می‌گذرد و در همه این سال‌ها وجود این استاد ِ عزیز مایه‌ گرمی و دلگرمی نسل جوان دانشجویان و پژوهشگران بوده است. در دوره فوق لیسانس که در دانشگاه تهران تحصیل می‌کردم و در محضر استاد فقید سیدجعفر شهیدی بودیم، ایشان مسئولیت لغتنامه دهخدا را بر عهده داشت، فرصتی فراهم آمد با جمعی از دوستان درسی هم با جناب محمد دبیر سیاقی داشته باشیم، هر‌چند دوره آن کلاس کوتاه بود اما در همان مدت از ایشان بسیار آموختم. بزرگواری و ادب و متانت و دانش ایشان زبانزد بسیاری از دانشجویان و استادان بود. او از نسل ِ مردان و ادبای ایران دوست و شیفته فرهنگ و تمدن و ادبیات کهن ایرانی بود و در راه معرفی و تبیین و تشریح دستاورد‌های فرهنگی و تمدنی ایران از هیچ کوششی فرو‌گذار نمی‌کرد. بخش عظیمی از عمر پربرکتش به پژوهش در ادب کهن فارسی سپری شد و اشراف کاملی بر آموزه‌های فرهنگی ایران داشت. از آن جمله می‌توان به تصحیح دیوان ِ منوچهری دامغانی اشاره کرد. او پیوسته و مستمر کارش را دنبال کرد و هرگز در فعالیت‌هایش خللی پیش نیامد. درگذشت این استاد فقید را به خانواده ایشان و جامعه علمی کشور تسلیت می‌گویم. اُمید که نسل جوان ایران بتواند راه او را ادامه دهد.

این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.