بوی مهر - عطر برنج - روز جانکی
سرزمین جانکی یکی از بخش های کهن و پر اهمیت جنوب غرب ایران است که آگاهی از تاریخ ، فرهنگ ، زبان ، آداب و رسوم مردم آن می تواند پندآموز و سودمند باشد.
انتخاب روزی برای اَرج گذاری ، قَدرشناسی و توجه بیشتر به تاریخ و فرهنگ مردمان این دیار از میان مناسبت های متعدد و سالروزهای فراوان مرتبط با شخصیت های معنوی،مشاهیر فرهنگی،افتخارات حماسی و نخبگان سیاسی یا تحولاتی مانند حفر چاه نفت و ایجاد تأسیسات نفتی یا اشاره های سیاحان خارجی کاری تامل برانگیز و دشوار است.
اما آن چه در این رابطه مهم تر می نماید و پیوند دیرپایی با اقلیم،جغرافیا ، فرهنگ و اقتصاد مردم این ناحیه دارد محصول نام آشنا و خوراکی معطر و مطبوع «برنج» است.برنج (چلتوک) که ریشه تاریخی چند هزار ساله و حضوری پر رنگ در اسطوره های سرزمین های برنج خیزی مانند چین ، ماچین ،هند و اندونزی دارد؛ عنصری اساسی در اقتصاد ایران است و در میان خوراکی های مردم ایران جایگاه ویژه و پایداری دارد. همان گونه که می دانیم تا چند دهه قبل در بین خانوارهای کم درآمد کشور غذایی گران قیمت محسوب می گردید و بیشتر در مهمانی ها و جشن ها صرف می شد.
جانکی ها از دیرباز "برنج" را می‌شناختند و با نحوه کشت آن آشنایی داشتند درنتیجه تولید آن به دلیل رودهای پرآب و چشمه های طبیعی نسبتا به وفور یافت می شد.
خوراکی طبخ شده آن با نام «شله» و آجیلی برشته با نام «گِمَک» سهم عمده ای در سبد غذایی جانکی ها داشت و دو نوع معروف آن با نام «گِرده یا سُرخ خوش» و «چَمپا» افزون بر استفاده در لُردگان( خانمیرزا، سردشت ،فلارد مال‌خلیفه) و باغملک(قلعه تل ، میداوود،) هفتکل،مسجدسلیمان و رامهرمز ، نه تنها در شهرهای استان های خوزستان ، اصفهان ، چهارمحال و بختیاری و کهگیلویه و بویراحمد این محصول معطر و خوش پُخت ذائقه پسند بود در میان شهرها و نواحی دورتر نیز خریدار داشت.
اگرچه نقش "برنج" در اقتصاد مردم "جانکی" هم اکنون نیز چشمگیر هست و برآورد می‌شود میزان تولید آن در سال حدود کمتر از چهل هزار تن باشد، اما ویژگی خاص و ممتاز آن نه میزان تولید بلکه کیفیت مرغوب و طعم "مطبوع" و "معطر" آن است.
تصور می رود آغاز کشت این محصول که باعث تغییر در نوع خوراک ، معیشت و سبک زندگی گردید در یکجانشینی ، مکان گزینی و استقرار "جانکی ها" مؤثر بوده باشد و در ایجاد امنیت ، پایداری روابط اجتماعی و انتقال فرهنگ اهمیت فراوان داشت.
در هم تنیدگی فرهنگ و فعالیت های کشاورزان با برنج و برنج کاری از کاشت آغازین تخم «تیم» در خزانه ، شُخم با «خیش» و «وَرزا»تا نشاکاری «تولَک» و آبیاری ، نگهداری ، برداشت و جدا کردن دانه از خوشه بر روی جا «خرمن» تا ذخیره در «تَکُل» و تاپو« توپو» و و جدا کردن از سبوس با «تُرنَک» و "جَوِن" و "سِرکو» به قدری تنگاتنگ و عمیق بود که بخشی از عقاید، باورها و آئین های ما در یاریارها و ترانه هایی که مردان در کار کاشت و زنان در گاه برنج کوبی زمزمه می کردند از ذهن و زبان پیشینیان به آیندگان انتقال می یافت.
با این توضیح آشکار و روشن است که در چند قرن گذشته هیچ محصول و کالایی هم پا و هم اندازه برنج برای مردمان این دیار اهمیت نداشت و بر زندگی آنان تأثیر گذار نبود.
از همین رو مناسب می دانم روز بیست و چهارم (۲۴) مهر که موسم برداشت محصول "برنج" در سرزمین "جانکی" است را به عنوان "روز جانکی" به همه دغدغه مندان عرصه فرهنگ و اقتصاد و حافظان میراث فرهنگی برای ثبت در تقویم کشور ایران پیشنهاد کنم؛ تا هرسال در این روز رویهٔ گسترش همکاری با دانشگاههای شاخص و مراکز علمی ، ایجاد قطب «برنج شناسی » و توسعه کشت "برنج" ضمن شناخت ، استفاده و تجلیل از دیگر ظرفیت های طبیعی، انسانی، فرهنگی و تاریخی "جانکی" همگام با «یادگیری جمعی» نه «فردگرایی» و «خود خواهی » برای دستیابی به توسعه و ترقی مورد «آمایش» و «سنجش» قرار گیرد . امیدوارم با « پویش إحیای روابط کهن» و طرح « کهن بوم برنج جنوب غرب» افزون بر توجه به تجارت و بازرگانی به «صُلح جهانی » و «آرامش» نیز بیندیشیم و فراتر از این حلقه پیوندی که عنصری مادی است در راستای همپیوندی «معنایی» و «جان ها» و «دل ها» "حَوِّل حالَنای" ما وقتی باشد که به حال هم برسیم.
در نوشتار دیگری با عنوان "از جانکی" تا "جهان یکی" به زمینه ها و عوامل این همگرایی و همزیستی مسالمت آمیز خواهم پرداخت.
*مهدی بیگدلی سند پژوه و مدرس تاریخ
منابع: بخشی از متن از کتاب منتشر نشده « تاریخ ، اقتصاد و فرهنگ مردم سرزمین جانکی » پژوهش مهدی بیگدلی گرفته شده است.
