کلیات
دولت اصطلاحی در فلسفه و علم سياست است که اجمالا ناظر بر مجموعه ای مشخص از نهادهای سیاسی واجد اقتدار غیرانتزاعی و پایدار و دارای حق انحصاری به کارگیری قدرت مشروع برای اعمال حاکمیت بر مردم سرزمینی معین و معرف تمامیت سیاسی - اجتماعی آن کشور است.
اختلاف بر سر تعریف
در تعریف دولت نه تنها توافقی میان صاحب نظران به دست نیامده بلکه قرنهاست مناقشه بر سر چیستی این مفهوم رنگی ایدئولوژیک به خود گرفته و یکی از مباحث بنيادين علم سیاست شده است. عمده ترین اختلاف نظریه های گوناگون دولت در دو موضوع اصلی منشا مشروعیت دولت و کارکرد آن است. برخی از اهل فلسفه و علوم سیاسی واژه دولت را فقط برای اشاره به شکل مدرن نظام سیاسی به کار می برند، زیرا اساسا برابر نهاده مفهوم دولت در زبان های اروپایی تا اوایل قرن شانزدهم دهم به کار برده نمی شد و نخستین کسی که این وازه را به کاربرده نیکولو ماکیاولی یا توماس هابز بوده اند، اما برخی دیگر استفاده از آن را در بحث از همه انواع نطام های سیاسی حتی دولت و شهرهای یوناں برغم تفاوت گسترده شان با دولت مدرن، موجه می دانند.
معنای لغوی
وازه دولت که امروزه در زبانهای فارسی عربی (دوله) و ترکی (دولت) در کاربرد اصطلاحی اش غالبا به عنوان معادل واژه انگلیسی state به کار می رود از ریشه عربی (دول)، به معنای پیروزی در جنگ، دگرگونی زمانه، جابه جا شدن و نوبت نوبت تغییر کردن آمده است.
مفهوم دولت در ادبیات معاصر ایران
در ادبیات سیاسی فارسی معاصر این واژه افزون بر معنای انتزاعی و گسترده کلیت نظام سیاسی کشور، گاه به معناهایی خاص تر، دلالت بر هیئت وزیران یا قوه مجریه یا مجموعه سه قوه دارد و به جای کلمه حکومت (government) به کار می رود که مجموعه ای انسانی و دارای اقتداری ملموس و غیردائم است.
اشتراک لفظی و ابهام معنای وازه دولت حتی در معتبرترین اسناد حقوق سیاسی یکصدوپنجاه ساله معاصر ایران یعنی قانون اساسی مشروطه و قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز دیده می شود. در سوگند نامه نمایندگی مجلس در قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۴ جمادی الاخره ۱۳۲۴، آنجا که نمایندگان متعهد می شوند فقط فواید و مصالح دولت و ملت ایران را در نظر داشته باشند. واژه دولت در معنایی گسترده تر از هیئت وزیران و ظاهرا به معنای نظام سلطنت مشروطه به کار رفته است، اما در اصل ۱۵ همین قانون دولت به معنای هیئت وزیران آمده است. آنجا که مقرر شده تصمیمات مجلس شورای ملی پس از تصویب مجلس سنا توسط شخص اول دولت، به عرض و صحه شاه برسد و به همین سیاق، در اصل ۱۹، به مجلس حق داده شده اجرای مصوباتش را از اولیای دولت، بخواهد.
در متمم قانون اساسی مشروطه، مصوب ۲۹ شعبان ۱۳۲۵، به تغییرات نظام سیاسی ایران روشن تر اشاره شد: در مقدمه این سند، برای نخستین بار نامی از مشروطیت دولت علیه ایران، در قانون اساسی آمد. در اینجا آشکار است که مراد از دولت سلطنت و اقتدار سیاسی عام کشور است و نه قوه مجریه.
در اصل ۸ نیز آنجا که به مساوات مردم در برابر قانون دولتی، تصریح شد همین معنا از واژه دولت برداشت می شود، اما در اصل ۲۷ که برای نخستین بار از تفکیک قوا (سه شعبه) سخن به میان آمده عبارت مامورین دولت فقط برای اشاره به کارمندان قوه اجراییه، به کار رفته است.
نظریههای کارکرد دولت
بیشتر نظریههای سیاسی را میتوان تقریباً در دو دسته طبقهبندی کرد. اولین دسته به عنوان نظریههای لیبرال یا محافظه کار شناخته میشوند که از عنصر سرمایهداری بهره میجویند، و بر روی کارکرد دولت در یک جامعه سرمایهدار متمرکز هستند. این دسته از نظریات به دولت به عنوان یک ماهیت خنثی نسبت به جامعه و اقتصاد مینگرند و معتقدند دولت نقشی در تنظیم روابط و فعالیتها در این حیطهها ندارد. در طرف مقابل نظریههای مارکسیستی قرار میگیرند که سیاست را به عنوان پدیدهای در نظر میگیرند که به شدت با روابط اقتصادی در هم آمیختهاست، و بر ارتباط میان قدرت اقتصادی و قدرت سیاسی تأکید دارند. آنها حکومت را به عنوان وسیلهای میبینند که در وهله اول در صدد خدمت به طبقههای برتر جامعه است.
مفهوم مدرن دولت
کاربرد نوین اصطلاح دولت را می توان به نخستین اثر توماس هابز، درباره شهروند، بازگرداند که نخستین کاربرد لفظ دولت به معنای جدید را به ماکیاولی نسبت می دهد. رهیافت او به موضوع که با وعده بررسی دقیق تر حقوق دولت و وظایف رعیت مطرح شد، از همان زمان اندیشه تقابل میان فرد و دولت را به یکی از موضوعات محوری اندیشه سیاسی بدل کرد. به باور وی وظیفه ای که رعیت بر عهده دارد تعهدی است که فرد به دولت دارد نه به شخص حاکم. این نظر به روزگار خود نظری نسبتا جدید و بسیار مناقشه انگیز بود. هابز، بدین سان، قدرت عمومی را که تا پیش از این بیشتر هویتی شخصی و فرهمند داشت، در مفهوم دولت جای داد. از آن پس، این خصيصه با همه معادل های دولت در زبان های اروپایی تداعی شده است.
در این درک جدید دولت اقتداری است که شهروندان بخشی از آزادی های خود را تسلیم آن می کنند و در عوض از آن توقع دارند که وظیفه محافظت از آزادی های فردی شهروندان را بر عهده گیرد. اما این اقتدار در نهایت ممکن است از قدرت به دست آمده در جهت منافع خود و تضمین خودآیینی خودش استفاده کند. به تعبير هابز دولت همچون لویاتان یا غولی است که افراد آن را به وجود می آورند. اما بعد رهایش می کنند تا هرچه خواست انجام دهد.
تقابل فرد و دولت تا آنجا پیش می رود که منتقدان دولت مدرن آن را نه همچون هیئتی مشروع برای حفظ آزادی افراد بلکه به عنوان نگهبان منافع طبقه یا جنسی خاص و مدافع سرمایه داری یا پدرسالاری معرفی می کنند. در نظر دسته نخست منتقدان، ماهیت واقعی دولت چیزی بیش از بیان سیاسی تقسیم بندي اقتصادی جامعه نیست. به باور کارل مارکس مادام که مردم مجبور به فروش پاره ای از وجودشان یعنی نیروی کار خود به دیگران اند، برابری آنان با دیگران به واقع به رسمیت شناخته نمی شود.
در این بینش، راه حل نزاع طبقاتی در دولت مدرن دموکراتیک یافت نمی شود بلکه باید منتظر نظم اقتصادی پساسرمایه داری ماند. در چنان نظمى نه طبقه ای باقی خواهد ماند و نه بالتبع تنازعی و بنابراین نیازی به دولت برای رفع تزاحم منافع افراد و طبقات نخواهد بود.
طیفی دیگر از منتقدان به جای تمرکز بر تقسیم بندی اقتصادی جامعه به تقسیم بندی میان مرد و زن توجه کرده اند و ماهیت پدرسالار دولت را به نقد کشیده اند. کاترین مکینون، یکی از نظریه پردازان این رهیافت از منظری فمنیستی مسئله برابری جنسی در قانون گذاري دولت های دموکراتیک لیبرال را سنجیده است. او به این نکته اشاره می کند که به لحاظ حقوقی در قوانین چنین دولت هایی وقتی میگویند زنی مورد تبعیض جنسیتی قرار گرفته، پیش فرضشان آن است که با او می شد همچون یک مرد رفتار شود و نشد. یعنی برای رسیدن به معیار رفتار درست پرسیده ایم که اگر یک مرد در چنین موقعیتی قرار می گرفت با او چگونه رفتار می شد. بدین معنا حتی موضوع قانون لیبرال هم اولا و بالذات مرد است و نگاه پدرسالار در ذات دولت های لیبرال نیز نهفته است.
انواع دولت
دولتها ممکن است به عنوان مقتدر دستهبندی شوند و این دسته آن دولتهایی هستند که به دولت دیگری وابسته نبوده و موضع اعمال حاکمیت آن نمیباشند. دیگر دولتهایی نیز وجود دارند که ممکن است تحت سیطره یک قدرت خارجی قرار گرفته باشند. بسیاری از دولتها، دولتهای فدرال هستند که در اتحادیه فدرال مشارکت میجویند. یک دولت فدرالی قلمرویی است که تحت قانون اساسی شکل گرفته و با اجتماعات متعدد یک فدراسیون را تشکیل میدهد. چنین دولتهایی از دولتهای دارای اقتدار متمایز هستند چرا که در این حالت این دولتها، بخشی از قدرت خود در حاکمیت را به دولت فدرال منتقل کردهاند.
دولت و حکومت
مفهوم حکومت میتواند متمایز از مفهوم دولت باشد. حکومت گروهی مشخص از مردم، دیوان سالاران اداری، است که وظیفه اداره کردن کارهای دولتها را در دورهای که به آنها اختصاص دارد بر عهده دارند. با این اوصاف میتوان گفت که حکومتها ابزاری هستند که قدرت دولت از طریق آنها به کار بسته میشود. دولتها توسط حکومتهای مختلفی که از پی هم میآیند، اداره میشوند. هر حکومتی که از پی حکومت دیگر میآید از بدنهای از افراد متخصص تشکیل شده که انحصار تصمیمگیریهای سیاسی را در دست دارند و توسط سازمانهای حکومتی از دیگر اعضای جامعه جدا شدهاند. کارکرد ایشان اجرایی کردن قوانین موجود، تصویب قوانین جدید و داوری اختلافها به صورت انحصاری است. در بعضی از جوامع، این گروه از مردم به صورت دائمی بر سر کار میآیند یا از طبقه پادشاهی بوده و از طریق وراثتی کنترل امور را در دست میگیرند. در دیگر جوامع، مثل دموکراسیها، نقشهای سیاسی بر جای خود باقی میمانند، ولی اشخاص متفاوت در زمانهای مختلف تصدی آنها را بر عهده خواهند داشت.
عناصر تشکیلدهندهی دولت
دولت بهعنوان مهمترین بازیگر سیاسی در صحنهی سیاست بینالملل از چهار عنصر تشکیل شده است: مردم، سرزمین، حکومت، و حاکمیت که در ادامه مورد اشاره قرار می گیرند.
۱- مردم: کم و کیف جمعیت از لحاظ حقوقی تاثیر چندانی در ایجاد دولت ندارد. امروزه دولتهای کوچکی مانند برونئی بالغ بر ۲۱۸۰۰۰ نفر و دولت بزرگی مانند چین، بالغ بر یک میلیارد و دویست میلیون نفر جمعیت دارند. البته به محض اینکه عنصر قدرت را وارد حوزهی مطالعهی دولت و سیاست بینالملل کنیم، کم و کیف جمعیت نقش بسیار مهمی در رسیدن به اهداف و تعیین عرصهی منافع ملی بازی میکند. هر قدر ترکیب جمعیت در یک کشور یک دستتر و همگونتر باشد، دولت از قدرت مانور بیشتری در عرصهی سیاست بینالملل برخوردار خواهد بود. در برخی از موارد تاکید بر جنبهها و خصوصیاتی از جمعیت میتواند ساختار نظام سیاسی را دستخوش دگرگونی کند و به تبع آن جهتگیریهای خاصی را در سیاست خارجی و تبیین منافع ملی سبب گردد. برای نمونه میتوان به آلمان نازی که اساس حکومت خود را علایق نژادی اعلام نمود اشاره نمود.
۲- سرزمین: از لحاظ حقوقی وسعت سرزمین، شرط تشکیل دولت به حساب نمیآید. به نحوی که امروزه سرزمینی مانند موریس که مساحت آن ۲۰۴۵ کیلومتر مربع است با کشور ایالات متحده امریکا با وسعت بیش از ۹ میلیون کیلومتر مربع، تفاوتی از لحاظ اطلاق نام دولت ندارد. اما در صحنه سیاست و روابط بینالملل و همچنین در حوزهی مطالعهی قدرت دولتها، کم و کیف عامل سرزمین نیز مانند عامل جمعیت حائز اهمیت است. در چهارچوب نقش دولت به عنوان بازیگر عمدهی سیاسی در عرصهی سیاست بینالملل، عنصر سرزمین باید از لحاظ موقعیت ژئوپولیتیک، وسعت، شکل هندسی، امکانات اقتصادی، وضع طبیعی، اوضاع اقلیمی، مرزبندیها و نظایر آنها مورد توجه قرار گیرد. به عنوان مثال؛ وجود مرزهای آبی برای دولت بریتانیا این موقعیت مناسب را فراهم ساخت تا در طول ۹۰۰ سال هیچ دولتی نتواند به یک تهاجم موثر علیه این کشور دست بزند.
۳- حکومت: گرچه شکل حکومت و کارکرد آن تاثیری در ماهیت حقوقی تاسیس یک دولت ندارد، هنگامی که سخن از قدرت دولت، تنظیم و اجرای سیاست خارجی و رفتار یک دولت در صحنهی سیاست بینالملل به میان میآوریم مسلما شکل حکومت در تامین خواستهها و منافع و نیز تاثیرگذاری بر سیاست بینالملل نقش به سزایی را ایفا میکند. حکومتها را بر حسب کارکرد، ایدئولوژی و ساختار به اشکال گوناگونی تقسیم میکنند.
۴- حاکمیت: این عنصر دولت را اغلب بهمعنای قدرت مافوق یا قدرت عالی به کار بردهاند و گاه آنرا با قدرت حکومت در آمیخته، بهصورت قدرتی مطلق و غیر مشروط تعبیر کردهاند. از همین دیدگاه، در چهارچوب نظام بینالمللی آنرا به مفهوم «استقلال»، و در نظام داخلی به معنای «آزادی» تعبیر کردهاند. رفته رفته با گسترش حقوق بینالملل و قبول همبستگی میان واحدهای سیاسی و همکاری میان آنها، حاکمیت مفهوم مطلق کلاسیک خود را از دست داد و علمای سیاست تعابیر گوناگونی از آن به دست دادهاند.
در مجموع، عناصر تشکیلدهندهی دولت، یک کل تجزیهناپذیر است و فقدان یا کاستی در هر یک از عناصر مزبور، موقعیت یک دولت را بهعنوان یک واحد سیاسی، خدشهدار میکند.
رئیس مجلس شورای اسلامی با اشاره به تقدیم لایحه بودجه سال ۱۴۰۳ از سوی دولت به مجلس در روز سه شنبه ۳۰ آبان، بر لزوم پایان رسیدگی به لایحه برنامه هفتم توسعه کشور طی هفته جاری تاکید کرد.
کد خبر: ۱۲۰۵۵۲۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۸/۲۸
نمایندگان مردم در مجلس دولت را مکلف کردند در مدت یک سال با استفاده از مدارک موجود در پایگاههای اطلاعات پایه کشور، از دریافت هرگونه مدرک کاغذی به صورت دستی یا الزام به بارگذاری توسط کاربران خودداری کنند.
کد خبر: ۱۲۰۴۳۱۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۸/۲۲
این روزها صحبت از این است که بازار سرمایه باید از وضع موجود نجات پیدا کند و اما کسی به این پرسش پاسخ نمی دهد که چگونه می توان بازار سرمایه را از وضعیت فعلی نجات داد و ناجی کیست؟
کد خبر: ۱۲۰۰۶۹۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۸/۰۳
دولت مکلف است به گونه ای برنامه ریزی نماید که پذیرش دانشگاه های فرهنگیان و تربیت دبیر شهید رجایی، هرسال نسبت به سال قبل حداقل ۲۵ درصد افزایش یابد.
کد خبر: ۱۲۰۰۲۵۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۸/۰۱
عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس گفت: به دنبال حواشی پیش آمده درباره برنامه هفتم توسعه، جلسهای با حضور رئیس مجلس، اعضای کمیسیون تلفیق و مسئولان سازمان برنامه و بودجه برگزار شد.
کد خبر: ۱۱۹۴۰۳۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۶/۲۹
وزیر جهادکشاورزی در مورد سیلوهای همدان نیز گفت: بهدنبال مسائل مطرح در اینباره، این محموله سه بار از سوی اداره دامپزشکی آزمایش شد.
کد خبر: ۱۱۹۲۸۳۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۶/۲۲
نماینده ولی فقیه در خراسان رضوی گفت:مشکلات معیشتی یک غبار جدی در مقابل اقدامات دولت است،مشکلات معیشتی مردم را حل کنید، مردم سر سفرهشان مشکل دارند امیدواریم دولت اهمیت بدند و مجلس نیز کمک کنند تا هرچه سریعتر مردم از تنگنای معیشتی خارج شوند.
کد خبر: ۱۱۹۰۷۲۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۶/۱۰
اعضای کابینه سیزدهم در حاشیه جلسه دولت چه گفتند؟
در جلسه امروز هیات دولت پس از آنکه وزرا و اعضای کابینه با ارائه گزارشهایی به تشریح عملکرد و اقدامات صورت گرفته در حوزه کاری خود پرداختند، سید ابراهیم رئیسی گزارشهای مستدل وزرا و مسئولان دستگاههای اجرائی از اقدامات و عملکرد حوزه کاری خود به مردم را در ایجاد امید در جامعه موثر دانست و از بخش رسانهای دولت و دیگر رسانهها خواست، نسبت به تبیین اقدامات و فعالیتهای دولت اهتمام بیشتری داشته باشند.
کد خبر: ۱۱۸۹۱۹۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۶/۰۱
با مصوبه مجلس شورای اسلامی، دولت مجاز شد نسبت به تسهیل و واگذاری اقامت به اتباع خارجی متقاضی اقامت اقدام کند.
کد خبر: ۱۱۸۸۷۳۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۲۹
با تصویب مجلس شورای اسلامی، دولت مجاز شد نسبت به تسهیل و واگذاری اقامت به اتباع خارجی متقاضی اقامت اقدام کند.
کد خبر: ۱۱۸۸۷۱۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۲۹
رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور از جذب و بکارگیری حدود ۱۰۰ هزار نفر در وزارت آموزش و پرورش و زیر مجموعههای آن در سال جاری خبر داد و گفت: دیگر دستگاههای اجرایی نیز در سال جاری جذب و بکارگیری از طریق آزمونهای استخدامی داشته و خواهند داشت.
کد خبر: ۱۱۸۷۸۷۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۲۴
سید احسان خاندوزی سخنگوی اقتصادی دولت گفت: شاخصهای بنیادی بازار و چشمانداز سودآوری شرکتها و صنایع بورسی چشم انداز مناسبی است. برای رفع نااطمینانیها و پیشبینی پذیر کردن و همچنین افزایش امید و اعتماد بین فعالان بازار، رئیس جمهور دستوراتی را صادر کردهاند و رسما اعلام شده که فضای باثبات و پیشبینی پذیری بین فعالان بازار ایجاد شود.
کد خبر: ۱۱۸۶۰۵۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۱۱
لایحه عفاف و حجاب با نام کامل لایحه حمایت از خانواده از طریق ترویج فرهنگ عفاف و حجاب، یکی از لوایح و موضوعات مناقشهبرانگیز در ماههای اخیر است. این لایحه در جریان وقایع سال گذشته و پس از تعطیلی گشت ارشاد، از طرف قوه قضائیه تدوین شد و آخر اردیبهشت امسال، این لایحه پس از طی مراحل قانونی و تصویب در دولت ابراهیم رئیسی، به مجلس شورای اسلامی ارسال شد
کد خبر: ۱۱۸۵۵۹۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۰۸
اصلاح تصویبنامه موضوع تعیین ضریب حقوق کارمندان، اعضای هیات علمی دانشگاهها و موسسات آموزش عالی، قضات و بازنشستگان کشوری و لشکری در سال ۱۴۰۲ ابلاغ شد.
کد خبر: ۱۱۸۵۵۶۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۰۸
کد خبر: ۱۱۸۵۵۳۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۰۸
تاملی بر یک فصل مهم از برنامه هفتم توسعه؛
این مساله به قدری مهم و حتی حیاتی است که رهبری هم بر حل آن تاکید کرده اند. مشکلی که در سایه مسائل گوناگون پدید آمده و به واسطه برخی تصمیمات نسنجیده در سالهای دور و نزدیک تشدید شده تا در نهایت کار به جایی برسد که میبینیم یک فصل از برنامهای که پسوند «توسعه» دارد، به حل این مشکل اختصاص یافته و برای آن تدابیری اندیشیده است.
کد خبر: ۱۱۸۵۲۰۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۵/۰۶
کد خبر: ۱۱۸۴۱۷۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۴/۰۳
تلنگر به وزیری که نه اختیار دارد و نه نظراتش خریدار
در حالی که وزیر ارتباطات نظری را به عنوان نظر تخصصی مجموعه تحت امر خود بیان کرده و آنقدر بر آن اصرار دارد که آن را در قالب تقاضای رسمی مطرح نموده، با مخالفتی عجیب و سوال برانگیز مواجه شده تا این گونه به نظر برسد که حتی دیگر دولت مردان هم با دیدگاه این وزیر و تخصصی که از آن سخن گفته، موافق نیستند!
کد خبر: ۱۱۸۴۰۱۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۴/۲۹
در رای دیوان عدالت اداری آمده است: «حکم انتصاب میثم لطیفی به عنوان رئیس سازمان اداری و استخدامی کشور با حکم مقرر در ماده ۴۷ قانون مدیریت خدمات کشوری مغایر بوده و مستند به بند ۱ ماده ۱۲ و ماده ۸۸ قانون دیوان عدالت اداری مصوب سال ۱۳۹۲ ابطال میشود.»
کد خبر: ۱۱۸۳۱۲۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۴/۲۳
در شرایطی که پیشبینیهای اولیه، حکایت از کسری ۲۱۸ همتی صندوقهای بازنشستگی در سال گذشته داشت، سرانجام سال مالی برای این صندوقها در حالی پایان یافت که دولت کمک هنگفتتری به این صندوقها کرد تا یک سال دیگر بتوانند به بقای خود ادامه داده و چرخ زندگی ۶۳ میلیون نفری که تحت پوشش آنها هستند، بچرخد؛ کمکی که باید به زودی چندین برابر شود تا بحران موقتا مهار شده و بروز و نمود جدی تری نیابد.
کد خبر: ۱۱۸۲۹۳۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۲/۰۴/۲۱