کلیات
ضربآهنگ، ریتم یا ایقاع، به معنی توالی ضربههای آهنگ که برای موزون کردن نوای موسیقی به کار میرود. به عبارت دیگر تکرار پیدرپی یک حرکت پایدار در زمان مشخص را در موسیقی وزن یا ریتم مینامند.
ریتم
ایقاع (ریتم) (rhythm)، در لغت به معنی افکندن و در موسیقی به معنای هماهنگ ساختن آوازهاست. توالی و تناوب منظم دو امر متقابل از قبیل حرکت و سکون، صدا و سکوت، فشار و نرمش و مانند آنها که در نتیجه آن نظمی در کل اثر هنری به وجود آید.
معنای اصطلاحی
ریتم در اصطلاح ادبی، تربیب متوالی هجاهای بلند و کوتاه در یک مصراع شعر یا سطری از نثر است که نظمی در کل اثر میآفریند؛ از این نظر ایقاع از ارکان اساسی اثر ادبی، یا هنری به ویژه شعر و نثر است؛ آنچنانکه لازمه زندگی است. ضربان قلب، گردش شب و روز و... بیانگر آن است که ضرباهنگ بخشی از زندگی انسانهاست. شاعر و نویسنده از رهگذر ضرباهنگها با شوری که میآفریند و فضای مساعدی که ایجاد میکند، خواننده را در درک کلام و دریافت مفهموم یاری میبخشد.
ضرباهنگ
ضرباهنگ در شعر براساس الگوهای وزنی متداول در هر زبان به وجود میآید.
ایقاع در عروض
در واقع منظور از ایقاع در عروض همان وزن شعر است. ریتم حاصل تکرار و ترتیب الگوی وزن است.
کاربرد آگاهانه ایقاع
کاربرد دقیق و آگاهانه ایقاع میتواند در بیان مقصود و ایجاد فضای مناسبتر برای فهم ک لام مؤثر باشد؛
نمونهها
ــ بهعنوان مثال در این شعر شاعر با به کار بردن وزن پر تحرک، جنبش بهار و صدای دف و طبل را اینگونه القا میکند:
به دلم از جنبش فروردین هوس آن طرفه نگار آمد ••• بزنای مطرب بزنای مطرب که زمستان رفت و بهار آمد
(مهدی حمیدی شیرازی)
ــ شاعر دیگری با به کاربردن این بحر محزون و آرام، فضای غمانگیزی برای شعر خود پدید میآورد:
شب آمد و دلِ تنگم هوای خانه گرفت ••• دوباره گریه بیطاقتم بهانه گرفت
(هوشنگ ابتهاج)
بیان یک نکته
ذکر این نکته نیز شایان ذکر است که برای ایجاد فضای عاطفی مناسب تنها انتخاب وزن مناسب کافی نیست؛ وزن بهتنهایی عامل فضاسازی نیست؛ به عنوان مثال در شاهنامه با وجود اینکه وزن واحد است، اما لحظههای سرور و پیروزی، جنگ و پیکار، مرگ و غم و شکست و پیروزی به شیوه استادانهای پرداخته شده است؛ بهطوریکه القای عاطفی مناسب خود را دارد.
ریتم در نثر
ریتم تنها مختص به شعر نیست؛ بلکه در نثر و شعر آزاد نیز از گذر ترتیب طبیعی کلام شکل میگیرد. از شیوههای ایجاد ضرباهنگ در نثر کاربرد سجع است. از نثرهای خواجه عبدالله انصاری و گلستان سعدی میتوان بهعنوان نثر ریتمیک نام برد. ضرباهنگ در نثر از آزادی بیشتری برخوردار است؛ زیرا لازم نیست جملههای نثر در الگوی وزنی معینی جا داده شود.
شیوههای ایجاد ضرباهنگ
نویسنده داستان و نمایشنامه از شیوههای ایجاد ضرباهنگ برای القای حرکت و سکون، غم و شادی، خشم و مهر و... استفاده میکند. از مهمترین شیوهها در نثر، آهنگ افتان و آهنگ خیزان است.
آهنگ افتان
در آهنگ افتان در هر رکن، فشار تلفظ بر هجای نخستین واقع میشود.
آهنگ خیزان
آهنگ خیزان آن است که در هر رکن فشار تلفظ بر آخرین هجا واقع میشود و در نتیجه آهنگ از کوتاهی و زیری به بلندی گرایش مییابد.
مععیارهای سنجش بلاغت
انتخاب صحیح ریتم و کاربرد مناسب ضرباهنگ، از جمله معیارهایی است که برای سنجش بلاغت به کار میرود. برای یک موضوع غمانگیز مثلاً مرثیه باید از ریتم کُند و غمگین استفاده کرد؛ درحالیکه:
نمونهها
ــ خاقانی در مرثیهای از وزن «مفعول مفاعلن فعولن» استفاده کرده که وزنی ضربی و شاد است:ای قبله جان کجات جویم ••• جانی و به جان هوات جویم
ــ و یا وقار شیرازی برای زلزلهای این شعر را با کلماتی غمانگیز، اما در وزنی شاد به کار برده و در نتیجه متهم شده که شعر او از روری عاطفه و قلبی نیست:
دل درهم و خاطر به غم و سینه به تاب است ••• شهری به خروش است و جهانی به عذاب است
ــ، اما این مرثیه از قطران تبریزی ریتم مناسب دارد:
بود محال تو را داشتن امید محالبه عالمی که نباشد هرگز بر یک حال
ــ در هر صورت ریتم تنها عامل فضاسازی نیست؛ اگرچه از مهمترین عوامل آن محسوب میشود. نمونهای از نثر خواجه عبدالله انصاری:
الهی اگر طاعت بسی ندارم، در هر دو جهان جز تو کسی ندارم
الهی تا با تو آشنا شدم از خلق جدا شدم و در هر دو
جهان شیدا شدم، نهان بود و پیدا شدم.
ریتم؛
«نایت رز / Night Rose» قطعهای از ران مک فارلن آهنگساز نوازنده ساز «لوت / lute / luth» است. اجرای این قطعه را در قالب یک دوئت لوت و گیتار کلاسیک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۷۲۰۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۲۴
ریتم؛
«لطف خدا / La gracia de Dios» قطعهای از رامون رویگ است. ارکستر سمفونیک آلخمسی اسپانیا این قطعه موسیقی را اجرا کرده که این اجرا را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۷۲۰۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۲۳
ریتم؛
مرغ سحر از ساختههای مرتضی نیداوود در دستگاه ماهور و بر اساس شعری از ملکالشعرای بهار است. نخستین بار این تصنیف را ملوک ضرابی و بعد قمرالملوک وزیری اجرا کرد. اغلب خوانندگان بند اول این تصنیف را خواندهاند. اجرای زنده شجریان را که یکی از بهترین اجراهای این تصنیف است که پیشتر در تابناک شنیدهاید. اجرای زنده این قطعه موسیقی را توسط همایون شجریان در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۷۲۰۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۲۲
ریتم؛
«ورودی / Entrée» یکی از قطعاتی است که توماش فینچر نوازنده گیتار کلاسیک اجرا کرده است. این قطعه را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۷۲۰۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۲۱
ریتم؛
«نسیم وصل» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری رهی معیری و ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۷۱۹۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۲۰
ریتم؛
«دفتر دل» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری فریدون مشیری و ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۶۴۳۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۸
ریتم؛
یک سولوی گیتار کلاسیک را با اجرای توماش فچنر نوازنده گیتار را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۶۴۲۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۷
ریتم؛
«حاصل عمر» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری رهی معیری و ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۶۴۲۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۶
ریتم؛
«آکوردهای دروریس / Drewries Accordes» یکی از قطعات موسیقی است که برادران پارک نوازندگان گیتار کلاسیک اجرا کردهاند. اجرای این دوئت گیتار را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۶۴۱۹ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۵
ریتم؛
«با ستارهها» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری از حسین منزوی و ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۱۶۴۱۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۴
ریتم؛
بورسیون د اورینت قطعهای یکی از قطعات موسیقی پولونیکا کوجاویاک است. توماش فچنر نوازنده گیتار این قطعه را اجرا کرده که در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۴۱۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۳
ریتم؛
«عشق از کجا» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری از مولانا و ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۴۱۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۲
ریتم؛
«لاپورتا گرانده / La puerta grande» قطعهای از الویرا چکا آهنگساز اسپانیایی است. اجرای این قطعه موسیقی را توسط ارکستر سمفونیک آلخمسی در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۴۰۶ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۱
ریتم؛
«غریبانه» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر شعری از هوشنگ ابتهاج و ملودی محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۴۰۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۰
ریتم؛
«بولرو / Bolero» قطعه ارکسترال تکموومانه و از آثار موریس راول، آهنگساز فرانسوی است. اجرای این قطعه موسیقی را با رهبری هربرت فون کارایان رهبر ارکستر مشهور اتریشی و یکی از قدرتمندترین چهرههای موسیقی کلاسیک در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۳۹۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۸
ریتم؛
«راگون فالز / Ragon Falez» یکی از قطعات ایمیلیو سبرین است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را توسط ارکستر سمفونیک آلخمسی اسپانیا در تابناک میبینید و میشنود.
کد خبر: ۱۱۰۹۳۹۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۷
ریتم؛
«افسونگر» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر غزلی از دیوان شمس مولوی و متکی بر ملودی از محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۲۰۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۶
ریتم؛
سوئیت در مودو پولونیکو یکی از قطعات موسیقی پولونیکا کوجاویاک است. توماش فچنر نوازنده گیتار این قطعه را اجرا کرده که در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۲۰۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۵
ریتم؛
«یعنی الان کجاست؟» یکی از قطعات مهدی مقدم خواننده موسیقی پاپ است. موزیک ویدیو این قطعه را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۲۰۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۵
ریتم؛
«خانه سودا» یکی از قطعاتی است که همایون شجریان متکی بر غزلی از دیوان شمس مولوی و ملودی محمدجواد ضرابیان اجرا کرده است. اجرای زنده این قطعه موسیقی را در تابناک میبینید و میشنوید.
کد خبر: ۱۱۰۹۱۹۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۵