در مورد حرفه قلمکاری چه می دانید؟

به گزارش «تابناک»، این هنر در دوره شاه عباس در قرن ۱۱ قمری به علت علاقه درباریان و توجه خاصی که به این صنعت داشتند، به کمال رسید. در این دوره انواع مختلف قلمکاری تهیه می‌شد که از معروفترین آن‌ها می‌توان به قلمکاری زر یا اکلیل اشاره کرد. در این دوره بیشتر لباس‌های مردانه و زنانه از پارچه‌های قلمکاری تهیه می‌شد. قلمکاری در طول زمان دستخوش تغییراتی در ماهیت و نحوه ساخت، اجرا و تولید انبوه شده‌است.

در دوره صفویه این هنر گسترش یافت و در حقیقت می‌توان گفت دوره پررونق آن از زمان صفویه شروع و به اواسط عصر قاجاریه ختم شد. این هنر صنعت که یکی از مهم‌ترین شاخه‌های صنایع دستی استان اصفهان به‌ شمار می‌آید، ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین کاربرد اقتصادی زیادی دارد که امروزه نیازمند تغییر و تحولات جدی در حوزه تولید و بازار است.

در ابتدا و در حرفه قلمکاری، صنعت نقوشی را با استفاده از قلم مو بر روی پارچه های پنبه و ابریشمی می کشیدند و سپس آن ها را رنگ آمیزی می کردند؛ از این پارچه ها زیبا و روح انگیز در پوشاک اشراف استفاده زیادی می شد. اما به مرور که تقاضا برای این گونه پارچه ها زیاد می شود و می بایست سرعت عمل بیشتری را در تولید این گونه پارچه ها به کار برد، صنعت گران این عرصه رو به چاپ های مهری آوردند. البته گفتنی است به طور دقیق به چاپ بر روی پارچه، چیت سازی گفته می شود که به عنوان یک غلط مصطلح امروزه همان پارچه قلمکار گفته می شود.

در قلمکاری باید از پارچه های پنبه، ابریشم، کتان، چلوار و کرباس استفاده کرد. به گفته اساتید این عرصه پارچه قلمکاری باید از نخ باشد زیرا پذیرش رنگ برای الیاف پنبه بسیار بیشتر از الیاف پشمی است. از این رو کیفیت رنگ بهتری خواهد داشت.

کاربرد رنگ در قلم کاری

رنگ هایی که در این هنر به کار برده می شود تماما از رنگ های طبیعی هستند؛ مانند رنگ مشکی که از پوست گردو و کتیرا ساخته می شود و رنگ زمینه را شامل می شود. رنگ دوم قرمز است که از زاج سفید (نوعی سنگ) و روناس ( نوعی گیاه) است و آن را با کتیرا می جوشانند تا رنگ قرمز به دست‌ آید. بدین ترتیب رنگ سوم آبی که از لاجورد و شیره‌ی انگور و کتیرا، رنگ چهارم زرد از پوست انارشیرین و کتیرا ، رنگ سبز از پوست انار شیرین، لاجورد ، شیره‌ی انگور و کتیرا تهیه می‌گردد.

تهیه قالب

مورد دیگری که برای خلق این هنر نیاز است تهیه قالب می باشد. قالب های قلم کاری از چوبی که نقوش مورد نظر روی آن ها کنده کاری می شود تهیه می گردد.

تاریخچه قلم کاری

اگر بخواهیم به طور دقیق بگوییم قلمکاری یا به عبارتی نگارگری بر پارچه از چه زمانی شروع شده است، می توانیم به پارچه ای که به قرن چهارم پیش از میلاد تعلق دارد اشاره کنیم. این پارچه در مقبره هفت برادر سکاها کشف شد. نمونه دیگری نیز از همین دوران در گورستانی در مصر به دست آمده است.

اما استفاده از آن در دوران مغول رواج پیدا کرد و ایرانیان برای جلب نظر خوانین مغول به طراحی و نقاشی پارچه هایی برای استفاده این افراد پرداختند. زمانی که صفویان قدرت را در دست گرفتند هنرمندان از اقصی نقاط کشور به مرکز حکومت آن ها، یعنی اصفهان آمدند تا از حمایت سلاطین صفوی به خصوص شاه عباس بی بهره نمانند. در این میان استاد های قلمکاری بر پارچه نیز به اصفهان آمدند تا امروزه نیز مرکز اصلی تولید این هنر اصفهان باشد.

غیر از اصفهان قلمکاری بر پارچه در شهر های تبریز، رشت، کاشان و مشهد نیز نیز رواج دارد. از جمله نقوشی که در این هنر کاربرد دارد می توان به مناظر تاریخی، جانوران اهلی و وحشی، مینیاتور، شکارگاه­های صنعتی، گل و بوته و اسلیمی، زنجیره و …. اشاره کرد.

در دوران صفوی از پارچه های قلمکار برای لباس های اشرافی استفاده می شد که به آن ها اصطلاحا “دلگه” می گفتند. در آن زمان محلهای مخصوصی برای تهیه لباس درباریان در بازار قیصریه اصفهان وجود داشت که در آن پارچه های قواره ای قلمکار عرضه می کردند. از دیگر کاربرد های آن در آن زمان ساخت خیمه و خرگاه و درفش های بزرگ و گرانقیمت برای رجز خوانی و به رخ کشیدن و فرهنگ و هنر بود. گاهی دیواری را کاملا با پارچه ی قلمکار می پوشانیدند و یا به عنوان پرده از آن استفاده می کردند.

امروز قلمکاری مصارف تزئینی دارد و آز طرح ها و اندازه های مختلف آن به عنوان روتختی، رومیزی و…. استفاده می شود.

پارچه قلمکار مرغوب

همه ما در هنگام خرید صنایع دستی کشورمان تمایل داریم بهترین و با کیفیت ترین نوع آن را تهیه کنیم و از آن هنر لذت کافی را ببریم. در بازار اصفهان قلمکارهای گوناگونی می توان یافت که از درجه های مرغوبیت متفاوتی برخوردارند. کیفیت یک پارچه قلمکار را عوامل گوناگونی ایجاد می کنند. اول از همه نوع پارچه ی زیر کار است. همانگونه که گفتیم این پارچه باید از جنس پنبه باشد؛ در غیر این صورت پارچه رنگ را به خوبی جذب نمی کند در نقوش ایجاد شده نواقصی پدید می آید.

مهم ترین عامل در بالا یا پایین بودن کیفیت پارچه قلمکار، رنگ های به کار برده شده هستند اگر از رنگ های طبیعی استفاده شود و موادی که با رنگ ها برای تثبیت هرچه بیشتر آن ها با رنگ مخلوط می شودند( مانند کتیرا و گلیسیرین) از با کیفیت ترین مواد باشد عمر قلمکار شما بالا می رود. از مراحل بعد از نقش انداختن بر روی پارچه شستن آن در آب است که به اصلاح آن زا “آبخور کردن” می گویند.

اما به جز رنگ و تثبیت آن نقوش به کار رفته ، یا همان قالب های استفاده شده در آن وتعدد رنگ ها نیز در بالا بردن کیفیت کار نقش بسزایی دارند.

بهترین چوب برای قلمکاری

بهترین چوب برای قالب‌های قلمکار چوب‌های گلابی و زالزالک می‌باشند. این دو چوب به دلیل نرمی و ابزار پذیرفتنی بهترین نوع شناخته شده‌اند. معمولا برای ساخت قالب‌های ریزتر و ظریف تر از چوب زالزالک استفاده می‌شود.

در پارچه های قلمکار هرچه تعداد رنگ ها بالاتر باشد، بدین معنا است که تعداد مهر ها و بالطبع تعداد افرادی که روی آن وقت گذاشته اند بیشتر است. زیرا در کارگاه های قلمکارسازی هر مهر توسط یک استادکار بر روی پارچه زده می شود تا مهرها هرچه منظم تر بر روی پارچه نقش بیاندازند.

پارچه‌های قلمکار، زیباست و خیال انگیز، و با همه‌ی سادگی، نشانه‌یی است از پایداری یک سنت و یادگاری است از پیشینیان ما که هنر، فروتنی و پشتکارشان، ستایش انگیز بود. خوشبختانه امروزه نیز پارچه های قلمکار به دلیل قیمت نسبتا پایین آنها نسبت به صنایع دستی دیگر خریداران زیادی دارد و مورد توجه قرار گرفته است.