مرد فضیلت‌های فراموش شده

1. سخن گفتن از دکتر حسن حبیبی سهل و دشوار است؛ آسان است که بگوییم او یک سیاستمدار بود، یک حقوقدان بود، یک جامعه‌شناس بود، یک نویسنده بود، یک ادیب بود. می‌دانیم که او از تبار حماسه‌سرایان است که شعر او درباره ایران بخوبی این چهره او را معرفی می‌کند.او یک سیاستمدار بود و در مشاغل مختلف در سطح عالی وزیر علوم بود، وزیر دادگستری بود، معاون اول رئیس‌جمهوری بود، عضو مؤثر شورای عالی انقلاب فرهنگی و پیش از آن عضو ستاد انقلاب فرهنگی بود. در حوزه‌های مختلف حقوقی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و ادبی و تاریخ سیاسی آثاری ارزشمند داشت و در این حوزه‌ها قلم می‌زد. برای آثار مبارزان سیاسی جهان اسلام از جمله فلسطین اهمیت خاصی قائل بود.

2. از نظر روحی به‌عنوان یک دانشمند سیاستمدار بسیار گشاده‌رو با سعه‌ صدر مثال زدنی بود؛ نمونه‌ عالی آن اصرار و درخواست‌ خود او برای حضور در طنزهای مجله گل‌آقا بود که تقریباً در همه شماره‌های مجله چاپ می‌شد، اینها بخشی از وجوه برجسته ظواهر زندگی دکتر حسن حبیبی بود. اما وجوه دشوار شخصیت دکتر حبیبی به‌عنوان یک مبارز مسلمان خارج از کشور با تمام مشکلاتی که داشت چه در دوران دانشجویی و چه پس از آن و پیوستن او به جمع یاران فعال امام خمینی(ره) در پاریس که هم حکایتی است از درون اعتقاد سیاسی او به اسلام و شناخت اسلام و سیاست اسلامی و هم‌ حکایتی است از مسئولیت‌پذیری یک مسلمان و شیعه واقعی و هم مبین شناخت او از اسلام و اعتقاد او به اسلام معنوی و اسلام مبارز است. بعد از پیروزی انقلاب، او مورد توجه نیروهای اصیل انقلاب اسلامی قرار می‌گیرد و چنانکه اشاره شد در مسئولیت‌های مختلف و مهم به انقلاب اسلامی خدمت کرد.

3. دشواری شناخت دکتر حسن حبیبی در نحوه تلقی او از سیاست و مسئولیت و هماهنگ کردن این مسئولیت‌ها با مسئولیت‌های ناشی از تربیت دینی، تربیت فرهنگی، تربیت سیاسی و موازین تقوای الهی در برخورد با همه موارد و مسائلی که برای شخصی در چنین مسئولیت‌ها پیش می‌آید، بود.دکتر حسن حبیبی در تمام فرصت‌ها و موقعیت‌هایی که داشت کوشش می‌کرد به‌عنوان یک معلم برجسته و بزرگ انجام وظیفه کند. وقتی در مسئولیت‌های سیاسی مثل وزارت و معاونت رئیس‌جمهوری خدمت می‌کرد جنبه معلمی کار خویش را فدای کار نمی‌کرد. یعنی روشی را در پیش می‌گرفت که به دیگران آموزش دهد مثلاً همین که با اصرار خودش مجله ‌گل‌آقا کاریکاتورهای خنده‌دار و عجیب از او روی مجله و داخل مجله می‌کشید چند هدف تربیتی سیاسی و اجتماعی را دنبال می‌کرد؛ از جمله اینکه به سیاستمداران می‌آموخت که با این طریق در میان مردم حضور دارند و دور از جامعه نیستند، چون دور بودن از جامعه برای یک سیاستمدار در آن سطح عالی ممکن است او را که دور از دید مردم و نظارت عمومی است به انواع خلقیات بد از قبیل تکبر، غافل بودن از مردم یا منحرف شدن از وظایف و کم‌کم به روحیه دیکتاتوری گرفتار شدن را در پی داشته باشد. وقتی یک رجل سیاسی عالی مقام با دور بودن از مردم، گرفتار خود بزرگ‌ بینی شد مفاسد چنین‌ سیاستمدارانی برای خودشان و جامعه بسیار گران تمام می‌شود.

با انتشار تصاویر کاریکاتوری سیاستمداران، در واقع فرصتی فراهم می‌شود تا سیاستمدار با غم و شادی جامعه و با مسائل و مشکلات جامعه مأنوس شود و برای حل آنها تلاش کند. این مثال یک نمونه از دشواری شناخت دکتر حسن حبیبی است. او با اجازه دادن و حتی اصرار کردن به مجله گل‌آقا برای انتشار کاریکاتور او دنبال چه می‌گشته است؟ خواسته ‌است سیاستمداران بت نشوند که مفاسد آن برای جامعه بسیار زیان بخش است، می‌خواسته است مردم سیاستمداران را از خودشان بدانند و به آنان کمک کنند، ده‌ها فایده تربیتی و سیاسی و فرهنگی و اجتماعی دیگر که از این رهگذر عاید جامعه می‌شود.

4. وجه ناشناخته و دشوار زندگی دکتر حسن حبیبی ساده‌ زیستی، رعایت تقوای مالی و زهد دین به معنای واقعی کلمه در تمام سال‌های فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی او در جمهوری اسلامی بود. او در این مسئولیت اغلب حقوق و مزایا نمی‌گرفت و با حداقل زندگی زاهدانه گذران می‌کرد.در جریان یک موضوع پس از ترک عضویت شورای محترم نگهبان در یک جمع محدود و چند نفره، می‌گفت خود را مکلف کرده است که از امکانات دولتی فقط برای انجام وظایف دولتی، آن هم در حد نیاز استفاده کند و با رنج و غم بسیار اندوهناکی توضیح داد که به‌خاطر این روش و رعایت موازین دقیق شرعی حتی نتوانسته بود مادرش را به زیارت حرم حضرت رضا علیه‌السلام در مشهد مقدس ببرد. توضیح می‌داد که من به‌ لحاظ مسئولیت‌های سنگین همیشه محافظانی داشته‌ام و نمی‌توانسته‌ام تنها جایی بروم. و از طرفی مقید بودم که از بیت‌المال به هیچ‌وجه برای کارهای شخصی استفاده نکنم. با این وضعیت اگر می‌خواستم مادرم را به مشهد مقدس ببرم باید هزینه رفت و آمد و اقامت همه محافظان و عوامل را از جیب خودم بپردازم نه به حساب دولت بگذارم. و چون چنین پولی نداشتم پس نتوانستم مادرم را به زیارت ببرم. و این غم کاملاً در چهره‌اش محسوس بود. برای کسانی که چنین تقیدی ندارند چنین مسافرت‌ها نه تنها با ماشین که با هزینه سنگین هوایی نیز صورت می‌گیرد. اما از دکتر حبیبی هیهات که چنین رفتاری صادر شود.

از این‌رو است که معتقدم این بُعد از وجوه زندگی دکتر حبیبی قابل شناخت نیست و آنچه گفتم شخصاً از ایشان شنیدم و در آن جمع هیچ‌کس به صحت گفتار او شک نکرد چون زندگی‌ او همین را نشان می‌داد.
خدایش رحمت کند که برای زنده‌ها الگوی کاملی بود. هرچند کسی از سیاستمداران از الگویی پیروی نمی‌کنند.

* استاد دانشگاه

این مطلب نخستین بار در روزنامه ایران منتشر شده است.