احیای زاینده رود یا تشییع زاینده رود؟

برای چندمین بار در سال و دهه های گذشته، کشاورزان شرق اصفهان با همراهی جمع زیادی از شهروندان اصفهانی با تجمع در بستر خشک زاینده رود، نسبت به آنچه که حیات آنها را به مخاطره انداخته است، اعتراض کردند.

بر اساس گزارش های منتشر شده در رسانه ها، مطالبه جدی و اصلی معترضان اصفهانی اجرای تمام و کمال مصوبه 9 ماده ای شورای عالی آب در سال 1392 است که در آن بر احیای زاینده رود با رعایت 9 شرط اساسی تأکید شده بود؛ مصوبه ای که نه تنها هیچگاه به صورت جدی در دستور کار مسئولان قرار نگرفت، بلکه در 8 سال گذشته سیاست هایی مغایر آن نیز اجرایی شد.

اگرچه بسیاری از مردم و نیز مسولان تصور می کنند که اجرای تمام و کمال این مصوبه کلید حل مشکلات کنونی زاینده رود است، اما واقعیت این است که مشکلی که اکنون با آن رو به رو هستیم به مراتب پیچیده تر از سال 1392 است و حل آن به سادگی ها ممکن نیست.

به دیگر سخن حالا دیگر اجرای مصوبات ۹ ماده ای شورای عالی آب به تنهایی دردی را دوا نمی کند و گره گشا نخواهد بود، چرا که مجموعه ای از اقدامات اشتباه شرایط فعلی را رقم زده و برای عبور از آن و رسیدن به یک شرایط عادی کار بسیار سخت تر از این حرف هاست، چرا که که بسیاری از مشکلات کنونی در مصوبه ۹ ماده ای مورد توجه قرار نگرفته و یا به صورت ناقص به آنها اشاره شده است.

از جمله دلایلی که نشان می دهد شرایط کنونی بحران آب زاینده رود پیچیده تر از سال 1392 شده و حل آن تنها با اجرای مصوبه 9 ماده ای آن سال میسر نیست و نیازمند مجموعه رویکردهای نوین تری است، می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-بحران آب فعلی یک بحران ملی و فراحوضه ای است

آنچه که امروز تحت عنوان اعتراضات گسترده مردمی در شهر اصفهان و با محوریت کشاورزان شرق اصفهان شکل گرفته است، محدود به این منطقه نیست و باید بپذیریم که بحران آب در کشور ما ابعاد و دامنه های گسترده تری پیدا کرده است و نگاه بخشی و محلی به این بحران نه تنها چاره کار نخواهد بود، بلکه نقطه آغاز تشدید مشکلات خواهد بود.

اگرچه کشاورزان و شهروندان اصفهانی به درستی به سیاست های غلط سال و دهه های گذشته معترض هستند و مطالبه جدی مبنی بر احیای زاینده رود را دنبال می کنند، اما این را هم باید مدنظر قرار بدهیم که احیای زاینده رود بدون توجه به وضعیت سایر حوضه های آبریز، امکان پذیر نیست و پاسخگوی مطالبات عموم مردم کشور نخواهد بود.

2- تغییر اقلیم و گرم شدن هوا را باید جدی گرفت

یکی از مهم ترین معضلات موجود بحث تغییر اقلیم و کاهش شدید بارندگی هاست که به صورت کلی بسیاری از حوضه های آبریز کشور از جمله حوضه آبریز زاینده رود را با بحران رو به رو کرده است و تغییر این شرایط تا حدود زیادی از اختیار مسئولان و مردم خارج است و تنها راه برخورد با آن تغییر سبک زندگی و سازگاری با شرایط جدید آبی کشور است.

مستند به اطلاعات آماری در سال های اخیر ما شاهد کاهش شدید ریزش های جوی و افزایش قابل توجه دمای هوا هستیم که نباید نسبت به آن غافل باشیم و در برنامه ریزی ها حتماً باید مد نظر قرار بگیرد.

موضوع بسیار مهمی که گویا هنوز جمع کثیری از مردم و مسولان ما آن را باور نکرده و نپذیرفته اند و لذا هنوز ضرورت های تغییر سبک زندگی و سازگاری با بحران آب را در زندگی ها و سیاست های اجرایی دخالت نداده اند.

3- تعلل و کم کاری در برخورد و مقابله با بارگذاری های جدید در بستر رود

البته همه دلیل مشکل تغییر اقلیم و گرم شدن هوا نیست و مسئله جدی تر بارگذاری و برداشت های بی رویه از منابع زیرزمینی آب است که به خشک شدن بسیاری از چشمه ها و رودهای کشور به ویژه در حوضه زاینده رود منجر شده و برای حل آن چاره ای جز حذف و یا محدودسازی این بارگذاری ها نیست.

توضیح بیشتر اینکه با حفر چاه های مجوزدار و فاقد مجوز در دهه های گذشته سطح زیر کشت آن هم بدون اینکه تغییر محسوسی در زندگی کشاورزان ایجاد شود، افزایش یافته و از سویی سود آن عاید دلال ها می شود و از سویی نیز به تشدید بحران آب منجر شده است.

بنابراین مسئولان اگر بخواهند اقدام موثری در حل بحران آبی کنونی داشته باشند، باید به این موضوع مهم نیز در عین در نظر گرفتن معیشت مردم توجه کنند.

4-افزایش نیازهای آبی شهر اصفهان و شهرهای مجاور بخاطر تمرکزگرایی

باید بپذیریم که در دهه های گذشته روندهای توسعه ای در کشور ما با توانمندی و ظرفیت های محیطی مطابقت نداشته است و همین مسئله باعث شده است، شرق حوضه آبریز زاینده رود از جمله شهر اصفهان علی رغم ظرفیت های اکولوژیکی ضعیف (بارش های کمک و محدود) به واسطه تمرکز امکانات پذیرای بخش زیادی از جمعیت استان اصفهان و دیگر شهر و روستاهای مناطق مجاور باشد و حال اینکه بسیاری از مناطق مستعد و توانمند منطقه مثل شهرستان های غربی استان اصفهان اکنون با بحران جمعیت و خالی شدن روستاها دست به گریبان هستند.

بر همین اساس باید متذکر شد که نمی توان بدون لحاظ کردن این نکته مهم و بدون اجرایی کردن پروژه هایی نظیر مهاجرت معکوس امیدی به حل موثر مشکل آب زاینده رود داشت.

5-نقش منفی قانون استقلال آبی استان ها در تشدید بحران های آبی

یکی دیگر از جدی ترین دلایل بروز بحران آب در زاینده رود، مسئله ای است که در بند دوم مصوبه شورای عالی آب در سال ۱۳۹۲ نیز به آن اشاره شده بود و آن این است که باید برای حل بحران آب زاینده رود مدیریت یکپارچه و فرااستانی در این رابطه اجرایی شود و این رقابت های استانی برای مهار آب بیشتر از بین برود. البته عملیاتی شدن این مهم تنها به واسطه اجرای مصوبه شورای عالی آب میسر نیست و باید بدانیم که بر اساس مصوبه استقلال آبی استان ها در سال ۱۳۸۴، مدیریت منابع آب بر اساس قانون استانی شده و تا قانون اصلاح نشود چنین اقدامی عملاً اتفاق نخواهد افتاد.

6- تناقض های فراوان در پروژه های انتقال آب بین حوضه ای

واقعیت این است که در شرایط حاضر طرح های بزرگ انتقال آب گذشته مثل انتقال آب کوهرنگ و نیز انتقال آب چشمه لنگان نیز به واسطه خشکسالی و بحران آب در بالادست آورده ناچیزی برای رود و سد زاینده رود دارند و بر همین اساس می توان اینگونه عنوان کرد که اجرای پروژه های انتقال آب جدید بدون اجرای پروژه هایی چون مهاجرت معکوس، حذف بارگذاری و برداشت های غیرقانونی آب و نیز یکپارچه شدن مدیریت منابع آب حوضه آبریز جز تشدید مشکلات اثر دیگری نخواهد داشت.

یکی از تناقض های مهمی که در رابطه با پروژه های انتقال آب وجود دارد آن است که مسولان از سویی به دنبال اجرای پروژه های انتقال آب جدید هستند و از سویی تجربه رضایت بخشی از پروژه های انتقال آب گذشته به دست نیاورده اند.

به طور مثال با اجرای پروژه هایی انتقال آبی چون کوهرنگ ۱ و ۲ و نیز چشمه لنگان شاهد تشدید تنش آبی در حوضه آبریز کارون هستیم و از سویی شاهد این هستیم که منابع آب انتقال یافته بدون ضوابط و مدیریت درست در مسیر انتقال به صورت غیرقانونی برداشت می شود و یا اینکه در مبدأ به مصارفی غیرضرور مثل توسعه صنایع و توسعه کشاورزی اختصاص می یابند.

7-اتخاذ نگاه بخشی و سیاست زده مدیران

متأسفانه تجربه نشان داده است که در گذشته مسئولان دولتی درک درستی از سطح و عمق مشکلات آبی کشور نداشتند و عمدتاً کارشان این شده که به صورت موقت و با برخی اقدامات موقتی بحران ها را حل و فصل کنند و بیش از آنکه هدف شان حل ریشه ای و موثر بحران باشد، در پی بهره برداری های سیاسی و تبلیغاتی و مدیریت سیاسی آن بودند.

بنابراین در شرایط جدید اگر بخواهیم این بحران آب را به خوبی مدیریت کنیم باید مسولان امر در سطوح مختلف ملی و استانی، به خواست کشاورزان اصفهانی توجه داشته باشند و تدابیر علمی و کارشناسی شده ای را به اجرا بگذارند که بخشی نگر و سیاست زده نباشد.

8-نقش موثر صنایع آب بر و توسعه آنها در بحران آب فلات مرکزی

باید بدانیم حل مشکلات زاینده رود بدون توجه و حل مشکلات حوضه آبریز کارون و یا برچیدن یا محدودسازی صنایع آب بر در استان های اصفهان و یزد و چهارمحال و بختیاری عملیاتی نیست و لذا مسولان دولتی باید به صورت عملیاتی و متناسب با سیاست های بالادستی یک بار برای همیشه تکلیف خودشان و مردم را با صنابع آب بر و چرایی توسعه آنها در فلات مرکزی روشن کنند.(دقت کنیم که در همین دهه 90 شمسی نیز تعداد زیادی صنایع آب در فلات مرکزی افتتاح شد و یا عملیات ساخت آنها به جریان افتاد)

9- سوء استفاده فرصت طلبان و منافقان از تجمعات مسالمت آمیز و مصادره اعتراضات

یکی از آسیب های جدی اعتراضات برحق و مردمی در کشورمان که همواره این اعتراضات را تهدید کرده و بعضاً بدون سرانجام مطلوب به حاشیه کشانده است، ورود جریان های معاند و منافق و بهره برداری آنها از این اعتراضات در راستای منافع ضدمیهنی خودشان است.

بنابراین مردم و مسولان باید دقت داشته باشند که مطالبات برحق شهروندان و کشاورزان اصفهانی نباید مورد سوء استفاده جریان های ضدانقلاب قرار بگیرد و از مسیر و اهداف اصلی و برحق فاصله بگیرد.
بر اساس مواردی که آمد مشاهده می شود که فرایند احیای زاینده رود کار چندان آسانی نیست و اکنون این بحران بزرگ با مسائل و مشکلات متعددی درگیر شده است که اگر مدنظر قرار نگیرند، احیای زاینده رود عملاً یا اتفاق نخواهد افتاد و یا اگر هم اتفاق بیافتد، ناظر بر شکل گیری بحران در دیگر مناطق کشور خواهد بود.

بنابراین می توان اینگونه نتیجه گرفت که با همت و جدیت مسولان کنونی و آگاهی بخشی عمومی نسبت به عمق بحران و نیز در نظر گرفتن واقعیت های انسانی و طبیعی، تنها راه خروج از بحران کنونی آب زاینده رود همراهی مردم و مسولان بایکدیگر و داشتن یک نگاه کل نگر و نه بخشی است.

*دکتری جغرافیای سیاسی و عضو تحریریه تابناک