کلیات

یائسگی یا منوپوز یکی از دوره‌های طبیعی زندگی زنان است که به دلیل اتمام تخمک زن، دیگر تخمک‌گذاری انجام نخواهد شد و در نتیجه قاعدگی برای همیشه متوقف می‌گردد و زان‌پس زنان توانایی بچه‌دار شدن نخواهند داشت. یائسگی به لحاظ علمی معمولاً در حدود سن ۴۹ تا ۵۲ سالگی آغاز می‌شود هر چند در فقه اسلامی ۴۸ سال و ۱۷۹ روز خورشیدی انگاشته شده‌است. با این همه یائسگی می‌تواند در هر سنی رخ دهد؛ در این زمان تخمدان‌ها به میزان کمتری هورمون‌های زنانه، به‌ویژه استروژن ترشح می‌کنند و نشانه‌های یائسگی پدیدار می‌شوند. درآغاز، عادت ماهانه نامرتب شده و سپس به‌طور کامل قطع می‌شود. زنانی که به مدت یک سال عادت ماهانه نداشته باشند یائسه محسوب می‌شوند. تغییرات هورمونی در یائسگی ابتدا با افزایش هورمون تحریک‌کننده فولیکول (FSH) همراه است که در سال‌های بعد منجر به افزایش هورمون لوتئینه‌کننده (LH) می‌شود. مطالعات نشان می‌دهد افزایش FSH در طی یائسگی منجر به کاهش تولید inhibin B (گلیکوپروتئین دایمری که FSH را مهار می‌کند) می‌شود. بنابراین افزایش FSH به عنوان شاخص اولیه یائسگی (پیری باروری) شناخته می‌شود. علاوه بر تغییرات در سطوح FSH و LH، میزان استروژن تولید شده در دوران یائسگی کاهش چشمگیری دارد. یائسگی با تغییرات جسمی و روحی همراه است. برخی از علائمی که با یائسگی به وجود می‌آیند مانند گرگرفتگی، تپش قلب، تعریق، اضطراب و بی‌خوابی در آغاز یائسگی شدت بیشتری داشته، ولی با گذشت زمان بهبود می‌یابد. بعد از یائسگی خطر ابتلا به مشکلاتی از قبیل پوکی استخوان، بیماری‌های قلبی و عروقی، بی‌اختیاری ادرار، تقلیل ترشحات زنانه و افسردگی افزایش می‌یابد. برداشت تخمدان‌ها با عمل جراحی منجر به ایجاد یائسگی زودهنگام می‌شود.

فرایند

یائسگی طبیعی فرایندی تدریجی و شامل چهار مرحله زیر می‌باشد:

1. پیش از یائسگی: علائم جسمی یائسگی سال‌ها پیش از واپسین دوره قاعدگی آغاز می‌شود. دوره پیش از یائسگی مربوط به زنی است که قابلیت باروری، از نخستین تا واپسین دوره قاعدگی دارد.
2. نزدیک یائسگی یا انتقال یائسگی: این دوره اشاره به سال‌های چسبیده به یائسگی دارد که متوسط مدت زمان این دوره تقریباً چهار سال است. در طی این مدت، تخمدان‌ها به تدریج آزادسازی تخمک و تولید استروژن و هورمون‌های دیگر (پروژسترون، آندروژن، تستوسترون) را متوقف می‌کنند. در سال‌های پیش از قاعدگی آخر، نوسانات هورمونی و بی‌نظمی در قاعدگی اتفاق می‌افتد. در بعضی موارد، میزان استروژن ممکن است بالاتر باشد، که ممکن است علائم مشابه سندرم پیش از قاعدگی (PMS) را ایجاد کند. در پیش و پس از آخرین قاعدگی زمانی که سطح استروژن کاهش می‌یابد، ممکن است نشانه‌هایی از قبیل گرگرفتگی، خشکی واژن و نوسانات خلقی مشاهده شود. اگرچه این دوره متمرکز بر تغییرات عملکردی در سیستم تولیدمثلی می‌باشد ولی با این حال، علائم این دوره به‌طور عمده، عصبی هستند.
3. یائسگی: یائسگی به یک رویداد خاص یعنی زمان آخرین قاعدگی فرد، اشاره می‌کند. یائسگی را زمانی که قاعدگی به مدت ۱۲ ماه متوالی در صورتی که در غیاب علل دیگر اتفاق نیفتد می‌توان تأیید کرد.
4. یائسه شدن یا پس از یائسگی: این دوره بعد از واپسین قاعدگی شروع می‌شود و تا پایان زندگی فرد ادامه می‌یابد. اگرچه علائم یائسگی پس از یک یا دو سال به تدریج کاهش می‌یابد اما فرد یائسه در معرض خطر عوارض طولانی‌مدت یائسگی مرتبط با سطوح پایین‌تر استروژن می‌باشد. از جمله این عوارض بالقوه در زنان بعد از یائسگی، پوکی استخوان و بیماری‌های قلبی و عروقی می‌باشد.

تعریف بالینی دوره نزدیک یائسگی متمرکز بر تغییرات عملکردی در سیستم تولیدمثلی می‌باشد ولی با این حال، علائم این دوره عمدتاً عصبی هستند. شرایط چندگانه‌ای که در طول دوره نزدیک یائسگی ظاهر می‌شوند مانند بی‌خوابی، افسردگی، شکایت‌های ذهنی و کاهش شناختی با افزایش خطر بیماری‌های عصبی، به‌ویژه بیماری آلزایمر همراه است. بیماری‌های چندگانهٔ تحلیل‌برندهٔ عصبی، از جمله بیماری آلزایمر و مالتیپلکس اسکلروزیس (MS)، در زنان یائسه نسبت به زنان در پیش از یائسگی شایع‌تر می‌باشد. اکثر زنان از دوره نزدیک یائسگی بدون اثرات نامطلوب درازمدت عبور می‌کنند؛ با این حال، بخش اعتناپذیری از زنان از این گذار با افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های عصبی روبه‌رو می‌شوند. دوره نزدیک یائسگی با تغییرات شدید در علائم عصبی شناخته شده‌است که این امر با کاهش متابولیسم گلوکز در مغز همراه می‌باشد.

کاهش استروژن در یائسگی و به تبع آن افزایش استرس اکسیداتیو در بدن از جمله مغز، خطر ابتلا به بیماری‌های اختلال عصبی گوناگون از جمله بیماری آلزایمر را در زنان یائسه افزایش می‌دهد.

نشانه‌ها

زنان در یائسگی اضافه وزن پیدا می‌کنند و بدنشان گر می‌گیرد، از دیگر نشانه‌های یائسگی می‌توان موارد زیر را نام برد:

گرگرفتگی

در ابتدای دوران یائسگی بروز گرگرفتگی بسیار متداول است. در این هنگام با افزایش میزان جریان خون در مناطقی از بدن مانند سر و گردن حالت گرگرفتگی ایجاد می‌شود که حدود ۳۰ ثانیه تا ۵ دقیقه ادامه خواهد یافت. استرس و فشارهای روحی می‌توانند سبب تشدید این مسئله گردند. علت اصلی بروز این مشکلات، کاهش میزان هورمون زنانه (استروژن) در بدن می‌باشد. دفعات گرگرفتگی از هر زنی تا زن دیگر متفاوت است. برخی از گیاهان مانند سویا و همچنین مکمل‌های حاوی عصاره سویا دارای ترکیباتی نظیر استروژن بوده و می‌توانند از بروز چنین عوارضی بکاهند.

اختلالات خواب و تعریق شبانه

هنگامی که گرگرفتگی و تعریق شبانه پدید می‌آید خواب شبانه مختل شده و سبب بیدار شدن فرد از خواب می‌گردد. به هم خوردن میزان طبیعی خواب باعث می‌شود فرد در طی روز بعد، احساس ضعف و خستگی نماید.

پوکی استخوان

یکی از مهم‌ترین مشکلات دوران یائسگی پوکی استخوان است. از عوامل مهم در ایجاد پوکی استخوان، کاهش میزان هورمون استروژن بعد از یائسگی بوده که سبب کاهش جذب کلسیم می‌شود.

مشکلات روحی

بسیاری از زنان با فرارسیدن دوران یائسگی، نگران پیری می‌شوند. استفاده از یک رژیم غذایی سالم و متعادل، پرهیز از مصرف سیگار و الکل، دوری از شرایط پراسترس، شرکت در فعالیت‌های اجتماعی، معاشرت با دوستان و مهم‌تر از همه ورزش روزانه (به‌ویژه ورزش‌هایی چون پیاده‌روی، شنا و …) به حفظ روحیه‌ای شاداب کمک می‌کند.

روابط زناشویی

پس از یائسگی، تمایلات جنسی مقداری کاهش پیدا می‌کنند. از طرفی به دلیل کاهش ترشحات زنانه، خشکی واژن پدید می‌آید و گاهی سبب ایجاد درد و ناراحتی به هنگام نزدیکی می‌شود و این موضوع می‌تواند بر روابط زناشویی تأثیر بگذارد. درمان‌های قدیمی خشکی واژن، استفاده از درمان‌های هورمونی بود که دارای عوارض می‌باشند. امروزه جدیدترین روش درمان خشکی واژن در یائسگی، لیزر مونالیزاتاچ می‌باشد که کاملاً بدون عارضه در سه جلسه به فواصل ماهانه، خشکی واژن را درمان می‌کند. همچنین استفاده از ژل روان‌کننده برای داشتن معاشقه و ارتباط جنسی بدون درد راهکار مفیدی خواهد بود.