از جهت قبله تا رمز «وای فای»!
تأملاتی کوتاه پیرامون مطالبات مقام معظم رهبری در باره سبک زندگی
قسمت یازدهم
رهبر معظم انقلاب در مهر ماه سال 1391 در جمع پرشور جوانان خراسان شمالی مطالبی را پیرامون سبک زندگی بیان نمودند که حاوی راهبردهای ارزشمندی در این خصوص است.
ایشان آسیب شناسی و علت یابی در زمینه عدم پیشرفت لازم در بخش سبك و فرهنگ زندگی را ضروری خوانده و در ادامه به طرح سی و یک سؤال اساسی در باره سبک زندگی ما ایرانیان پرداخته، توجه همگان را به تفکر و اندیشه پیرامون آنها معطوف نمودند.
گفتار حاضر تأملاتی کوتاه است که در پی سؤالات ایشان مطرح گردیده است. بخش های پیشین این گفتار را در شماره های قبل ملاحظه کردید. اینک توجه شما را به یازدهمین قسمت از این سلسله بحث ها جلب می کنیم.
18- چرا صلۀ رحم در بين ما ضعيف است؟
در دیدارهای خانوادگی چه اتفاقات خوبی رقم می خورد؟
اوقات فراغت انسان به بهترین وجه سپری شده، انرژی مثبت و فزاینده ای میان افراد فامیل رد و بدل می شود. همچنین گرفتاری های متعددی رفع شده، بی تردید حال آدمی خوب می شود. این شادمانی درونی برای اقوام مسئولیت پذیر بیشتر است. کسانی که حل مشکلات دیگران، روحی تازه در آنان دمیده، نوعی طراوت و تازگی برایشان به ارمغان می آورد.
وقتی اسلام بر سر مسئله «صله رحم» یا به تعبیر دیگر «ارتباطات فامیلی» چنین پافشاری می کند، ذهن انسان به این سو متمایل می شود که این امر مهم کارکرد ویژه ای دارد که برازنده چنین تأکید قابل توجهی است.
با این وجود ما دائماً شاهد رخدادهایی هستیم که ارتباطات فامیلی را به حاشیه رانده، روز به روز کمرنگ تر می کند. از جمله این رخدادها سبک زندگی جدید ایرانی است.
کیست که نداند فاصله طبقاتی، تشریفات، نوع پوشش و سلیقه، آداب مهمانی و رویه های گوناگون ارتباطی تا چه اندازه در پیوستن یا گسستن اقوام و خویشان مؤثر است؟
امروزه اینترنت و شبکه های ارتباطی در خانواده ها حرف اول را می زنند. به قول دوستی اگر پیش از این هنگام ورود به خانه میزبان از جهت قبله سؤال می کردیم، امروز بی شک از رمز وای فای می پرسیم!
این امر همیشه پیش برنده نیست. آدم ها حوصله شنیدن درد دل دیگران را ندارند و موبایل به جای آنکه ما را به هم نزدیک تر کند، باعث دوری ما از یکدیگر شده است.
همچنین در خانواده ها بیش از اندازه به بچه ها اهمیت داده می شود؛ به طوری که نظر آنان در اینکه کجا برویم و کجا نرویم، تعیین کننده است. حتماً شما نیز با خانواده هایی برخورد کرده اید که دعوت دیگران را نمی پذیرند چون فرزندشان دارد برای کنکور آماده می شود. یا بچه شان با بچه های فامیل نمی سازد و مضحک تر آنکه مهمانی ساعت خواب او را به هم می ریزد.
از این گذشته نقش تلفن، اینترنت و فضای مجازی نیز در کاهش مناسبات خانوادگی اساسی است. این امکانات هرچند در جای خود ارزشمند و بی بدیل است، اما احساس نیاز به دیدار را به شدت کاهش داده است!
بسط و گسترش رسانه برای بسیاری از جوانان جای دیدار با خویشان را گرفته است و ارتباطات خانوادگی نیز انتظار آنان را در رفت و آمدها پاسخ نمی دهد.
امروزه مسیر ارتباطی بسیاری از خانواده ها تنها پیغام هایی است که در فیس بوک و تلگرام و واتساپ برای یکدیگر می گذارند. فداکاری در این فرهنگ به آن است که به هم پیامکی بزنند، برای هم وُیسی بفرستند و یا حداکثر به هم زنگی بزنند!
ناهمخوانی خانواده ها از علل دیگری است که به کاهش ارتباطات منتهی شده است. چشم و هم چشمی، رقابت در چیدن تشریفات و گاهی حتی بخل و حسادت باعث کدورت شده، رفت و آمدها را با مشکل مواجه کرده است. زندگی ها نیز روز به روز سخت تر شده و در مهمانی ها دیگر از عنصر سادگی اثری نیست!
شرایط سخت اقتصادی امکان مهمانی را سخت کرده و بسیاری از افراد را در لاک خود فرو برده است. کم نیستند افرادی که در پاسخ به این سؤال که چرا دست از فامیل و خویشان برداشته اید، با بی حوصلگی می گویند من به همین خانواده نُقلی خود برسم، خیلی هنر کرده ام!
این البته همه ماجرا نیست. وقتی تفاوت سطح زندگی به نوعی فاصله طبقاتی منجر می شود، افرادِ کمتر برخوردار ترجیح می دهند سراغ اقوام ثروتمند خود نروند تا به قول معروف چشم نبیند، دل نخواهد!
از سوی دیگر خانواده های بیشتر برخوردار نیز می دانند که این قبیل رفت و آمدها زمینه طرح مشکلات افراد را فراهم آورده، آنان باید نقشی در این موارد ایفا کنند. لذا ترجیح می دهند از اساس دل به چنین مناسباتی ندهند تا گرفتار پیامدهای دردسرساز آن نیز نشوند.
برخی مشکلات نیز حاصل زندگی در شهرهای بزرگ است. ترافیک کور که سرطان لاعلاج شهرنشین هاست، دیر آمدن مردها از سرِکار که فرصت رسیدگی به خانواده را محدود می کند، مصرف گرایی که اولویت های خانواده ها را جابجا کرده است، زندگی های جزیره ای که ارتباط معقولی بین آنها تعریف نشده و حتی مشکلاتی همچون گرانی بنزین و... از جمله موانعی هستند که بر سر راه پیوندهای خانوادگی ایجاد شده اند.
نکته مهم دیگر آنکه در رفت و آمدهای فامیلی هرچند همه خویشان نقش ایفا می کنند، اما نقش برخی پر رنگ تر و برجسته تر است. از آن جمله می توان به بزرگترهای عاقل اشاره کرد که همچون نخ تسبیح دانه های پراکنده را گردهم آورده، به یکدیگر پیوند می زنند.
متأسفانه در سال های اخیر و در میان بخشی از خانواده ها شاهد ناکارآمدی این افراد و در نتیجه از هم گسیختگی رابطه خویشاوندی هستیم. ممکن است علت این ناکارآمدی بی حوصلگی آنان و یا عدم تاب آوری در برابر سختی ارتباط با کوچکترها باشد. گاهی نیز حرص و طمع و رویه ناپسند جمع آوری مال و ثروت از سوی بزرگترها انگیزه ای برای عدم اهتمام به پیوندهای فامیلی است.
خدا نکند پدر و مادری میان فرزندان خود تبعیض قائل شده، برخی را بر برخی دیگر ترجیح دهند. بلای خانمان سوزی که نه تنها در دوره حیات پدر و مادر که پس از فقدان آنان نیز باعث جدایی برادرها و خواهرها از یکدیگر شده، نوعی تفرقه ابدی میان آنان ایجاد می کند. وقتی والدین در دوره حیات خویش نتوانند بچه ها را دور هم جمع کنند، پس از مرگ آنان چنین اتفاقی خواهد افتاد؟
اکنون با بررسی عواملی که ارتباطات فامیلی را مخدوش کرده، آمد و شدها را کاهش داده است، به بیان مواردی می پردازیم که می تواند یخ روابط خویشان را آب کرده، به مراودات آنان رونق تازه ای بخشد.
- در برخی خانواده ها، مهمانی های دوره ای وجود دارد که باعث می شود افراد فامیل ماهی یک بار دور هم جمع شده، یکدیگر را ببینند. میزبانِ هر دوره یکی از خانواده هاست و بسته به تعداد اعضای فامیل هرازگاهی نوبت پذیرایی به خانواده ای می افتد. امری ممکن و شدنی که پیامدهای مفیدی به بار می آورد.
- گاهی همسایه ها، دوستان و همکاران جای فامیل و خویشان را در ارتباطات اجتماعی پر می کنند. آنان هرچند نزدیک و صمیمی، هرگز جایگزین اقوام ما نمی شوند. مزید بر اینکه گاه برخی ارتباطات ناسالم و یا حتی خدای نکرده خیانت و... در میان جمع دوستان شکل می گیرد که امکان بروز آنها در بین اعضای فامیل به جهت پیوندهای گسترده خانوادگی به مراتب کمتر است.
- در مراودات برخی اقوام حرف و حدیث و حاشیه زیاد است. این کار جز آنکه تخم نفاق و کدورت را در دل ها می پراکند، ارتباطات بعدی را نیز با خلل مواجه می کند. پرهیز از این قبیل حواشی به انسجام بیشترِ فامیل و در نهایت ارتباط عمیق ترِ آنان منجر خواهد شد.
- خانواده های بسیاری هستند که در آنها جوانان ترجیح می دهند بیشتر با دوستان خویش ارتباط داشته باشند تا اقوام؛ آنان حاضر نیستند والدین خویش را در رفت و آمدهای فامیلی همراهی نموده و حتی ماندن در خانه و تنهایی را نیز بر صله رحم مقدم می دارند. توجه به برکات این نوع ارتباطات و کوتاه آمدن جوانان از این ایده خودخواهانه کمک مؤثری به ارتباطات خانوادگی خواهد کرد.
- در بین بعضی خانواده ها اختلافات ریشه داری وجود دارد که باعث کدورت جان ها و دل ها و در نتیجه قطع رحم شده است. تغییر زاویه نگاه ما کارگشا خواهد بود اگر اولاً ارتباط بیشتر را زمینه ای برای رفع رنجش ها قلمداد نموده، ثانیاً تعریف خویش را از خانواده، گسترده تر از تعاریف مصطلح قرار داده، اعضای یک فامیل را خانواده خویش به شمار آوریم.
- هرچند ما مذاکره صمیمانه را زمینه ساز ارتباط سازنده دانسته، معتقدیم با گسترش رسانه ها از میزان حرف زدن اعضای خانواده با یکدیگر به شدت کاسته شده است، اما از سوی دیگر می دانیم بحث های اختلاف افکن سیاسی و اجتماعی گاه در میان خانواده ها جدایی انداخته، شرایط را برای رفت و آمدها سخت تر و بغرنج تر می کند.
طرح گفتگوهای سالم، تحمل آرای دیگران و تاب آوری اجتماعی علاج قطعی این بحران جمعی است.
ادامه دارد...
* عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی
