چشم انداز ایران در سال ۹۸ خاکستری، اما دارای راهکار

غلامرضا نظربلند. اقتصاددان طی یادداشتی که در ویژه نامه نوروزی شرق منتشر شده درباره وضعیت ایران در سال 98 نوشت: این یادداشت بر آن است تا در طلیعه سال آتی، ضمن ارائه شرح‌حال مختصری از وضعیت کشور در سال جاری از سه منظر «محیط ملی»، «محیط منطقه‌ای» و «محیط بین‌المللی»، چشم‌انداز رویداد‌های سال ۹۸ را ببیند و متناسب و متناظر با آن، پیشنهاد‌هایی را به‌منظور مدیریت مهم‌ترین چالشی که معیشت مردم را نشانه گرفته است، ارائه کند. در سال جاری، محیط داخلی (ملی) با تحولات و رویداد‌های متعدد و گوناگونی روبه‌رو بوده است که از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: پیامد‌های منفی خروج آمریکا از برجام: مانند بازگشت تحریم‌ها، کاهش شدید ارزش برابری پول ملی در برابر ارز‌های خارجی، اوج‌گیری فرار سرمایه و سخت‌شدن معیشت مردم؛ بازگشت تورم دورقمی؛ رشد روزافزون نقدینگی بدون ما‌بازای رشد اقتصادی؛ گسترش اقتصاد رانتی و فساد سازمان‌یافته اداری و مالی توأم با عوارض اجتماعی، از دستگاه دیوانی گرفته تا بخش‎های عمومی و خصوصی؛ تشدید اختلاف‌های جناحی در حوزه سیاست‎گذاری داخلی و تهدید وفاق ملی؛ افزایش اختلاف‎نظر بین مراجع قانون‌گذاری و بسامد ارجاعات به مجمع تشخیص مصلحت؛ ناآرامی‎های کارگری و تعطیلی واحد‌های تولیدی و خدماتی و بی‌کاری شاغلان؛ اعتراض‌های صنفی و رفاهی؛ تجمعات مال‎باختگان، چالش‎های زیست‎محیطی، از خشک‌سالی و ریزگرد‌ها گرفته تا تنش‎های آبی و اعتراض بر سر حقابه‎ها؛ آسیب‎های اجتماعی؛ نهایی‌نشدن تکلیف لوایح چهارگانه و خارج‌نشدن ایران از لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (FATF). در محیط منطقه‎ای هم باید به محور‌هایی مانند تشدید اختلافات در روابط با ریاض بر سر موضوعات گوناگون ازجمله یمن؛ تعمیق روابط با عراق به‌ویژه بعد از استقرار دولت جدید در آن کشور؛ ادامه روابط سرد و بعضا عادی با دیگر همسایگان بلافصل و غیربلافصل خاکی و آبی؛ نفوذ مسکو در روابط با تهران و پیامد‌های دسترسی ایران به سواحل شرقی مدیترانه اشاره کرد.

در رابطه با محیط بین‌الملل هم می‌توان به موضوعاتی مانند تشدید تنش در روابط با آمریکا؛ روابط توأم با بیم و امید با اروپا و ادامه شرایط کم‌و‌بیش عادی در رابطه با دیگر کشور‌ها و مناطق جهان اشاره کرد. شرح وضعیت کشور در سال جاری، چشم‎انداز سال آینده را به روی ما می‎گشاید. چنانچه در سال ۹۸ تحولات خاص و فوق‎العاده‎ای در سه محیط پیش‌گفته رخ ندهد، وضعیت ممکن نمی‎تواند تفاوت معناداری با وضعیت موجود داشته باشد. چشم‎انداز مزبور وقتی افقی روشن‎تر را نوید می‎دهد یا به عکس تیره‎تر می‎نماید که متغیر‌های مشارکت‎کننده در آن سه محیط، کارت‎هایی را بازی کنند که شرایط میدانی را به نفع ایران یا به ضرر آن رقم بزنند. چنانچه در سال ۹۸ در محیط داخلی شاهد رفع کامل تحریم‎ها و بازگشت صادرات نفت به زمان قبل از آن، برداشته‌شدن موانع تجاری، رونق تولید و کاهش نرخ بی‌کاری، بهبود فضای کسب‎وکار، تک‌رقمی‌شدن نرخ تورم، سامان‌یافتن بازار‌های مالی به‎ویژه بازار ارز و پایان‌گرفتن شوک‎ها و تکانه‎های اقتصادی، اصلاح نظام بانکی و توقف رشد نقدینگی و حرکت نظام‌مند به سوی فسادزدایی و ایجاد شفافیت همه‌جانبه مالی و اداری و تعیین‌تکلیف نهایی مؤسسات اعتباری و از این قبیل باشیم، باید انتظار سالی درخشان را داشته باشیم.

اما وقوع این همه رویداد مثبت در محیط ملی، کم‌وبیش موکول به تحقق شرایط لازم در دو محیط منطقه‎ای و بین‎المللی است که در بازه زمانی یک‌ساله خیلی بعید است محقق شود. پس انتظار چشم‎اندازی روشن حداقل از سالی که در طلیعه آن قرار داریم، نمی‌تواند به‌جا باشد. از‌این‌رو، شاید جز دیدن چشم‎انداز از زاویه‎ای که نشان از مواجهه با افقی خاکستری دارد، ما را چاره‎ای نباشد. چنین چشم‎اندازی برایند گمانه‎زنی‎هایی است که شماری از آن‌ها در زیر فهرست شده‎اند:

- عدم تمدید کلی یا قسمتی از معافیت‎های نفتی از سوی آمریکا؛ کاهش قیمت نفت و گاز در سال ۲۰۱۹ به دلیل احتمال وقوع رکود در اقتصاد جهانی؛ راه‎اندازی کانال ویژه مالی (spv) ناظر بر سامان‎دهی صادرات ایران به اروپا و تأمین مالی واردات ایران از طریق آن و انجام عملیات پایاپای و تسویه؛ ابرتورمی‌شدن اقتصاد ملی، به‎ویژه با توجه به کاهش منابع از طرفی و افزایش مصارف ازجمله به ‎دلیل افزایش هزینه مبادله و به‎طور‌کلی گران‎ترشدن تجارت از طرف دیگر؛ کاهش بیش از پیش ارزش پول ملی؛ تکرار شوک‎های اقتصادی گذشته، نمایان‌شدن آثار مخرب خروج ده‎ها میلیارد دلاری سرمایه در سال گذشته و اعمال تحریم‎ها در سال جاری، به‌حرکت‌درآمدن انتظارات در اشکالی مانند خروج مجدد سرمایه، کاهش بیشتر سرمایه‎گذاری و از این قبیل و در نتیجه، کاهش تولید ملی؛ تشدید جناحی‌شدن فضای داخلی با توجه به رقابت‎های انتخاباتی در طلیعه انتخابات اسفند ۹۸؛ عملیاتی‌شدن احتمالی طرح آمریکایی «هم‌جوارسازی تروریست‎های تکفیری با مرز‌های شرقی کشور» با کوچاندن آن‌ها از عمق استراتژیکی ایران به اطراف مرز‌های آن؛ ادامه حملات نظامی اسرائیل به سوریه به قصد از‌بین‌بردن جای پای ایران در خاک آن کشور و قطع دسترسی ایران به شرق مدیترانه و نفی حضور آن در این عمق استراتژیکی؛ تنزل موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی ایران به دلیل جابه‌جایی زمین بازی قدرت‎ها و ایجاد تغییر در مسیر‌های مواصلاتی استراتژیکی آنها؛ چالش امنیتی در حوزه پیرامونی و....
از میان سه سناریوی پیش‌گفته، وقوع سناریوی اخیر محتمل‌تر به نظر می‎رسد؛ بنابراین هر نسخه‎ای که برای کشورداری در سال آینده می‎خواهد پیچیده شود، ناگزیر است آن را ملاک قرار دهد. این ناگزیری وقتی پر‎رنگ‎تر می‎شود که پای چشم‎اندازی کم‌وبیش مه‎آلود در میان باشد. شرط عقل است که در این‌گونه مواقع، احتیاط بیشتری به خرج دهیم. همان‎گونه که «مدیریت پروژه» به مدیران حکم می‎کند که به وضعیتی بیندیشند که آن‌ها را چاره‎ای جز عبور از مسیر بحرانی (critical path) نباشد، چنین حکمی به طریق اولی برای مدیریت کشور حتی در شرایطی که ظاهرا همه چیز عادی است، ساری و جاری است. علم مدیریت همچنین ما را به داشتن برنامه اقتضایی (contingency plan) فرامی‎خواند؛ این همان برنامه اقدامی است که روی وقوع هر رویداد غیرمترقبه‎ای که بتواند نتایج فاجعه‎آمیزی به ‎بار آورد، حتی با احتمال اندک، حساب باز می‎کند و در عالم سیاست از آن با نام راه‌حل کشویی یاد می‎شود. از‌این‌رو، هر نسخه‎ای که می‎خواهد برای اداره کشور در شرایط حاضر پیچیده شود، باید این گزاره را که چاره‎ای جز عبور از مسیر بحرانی نیست، مفروض بدارد. اقلام چنین نسخه‎ای می‎توانند از این قبیل باشد:
- بپذیریم که چشم‎انداز خاکستری است و کشور را باید تحت چنین شرایطی اداره کرد. با دردست‌داشتن راه‎حل‎های کشویی، برای عبور از مسیر بحرانی آماده باشیم؛ مطمئن شویم مشکلات را به‌درستی شناخته‎ایم. این اطمینان زمانی کسب می‎شود که بدانیم مشکلات امروز به سه دلیل اصلی است: تحریم، سوء‌مدیریت و فساد و جنگ قدرت برای کسب سهم بیشتری از کیک قدرت؛ در برجام بمانیم و اگر خروج دیگر کشور‌های باقی‌مانده در آن را شاهد بودیم، خود آخرین آن‌ها باشیم. افزون بر این، در اتخاذ هر تصمیم برجامی که ممکن است چالشی باشد، دقت بیشتری معمول داریم؛ فشار تحریم‎ها ما را به تکرار اشتباه تاریخی ژاپنی‎ها در حمله به پرل هاربر که در پی عاصی‌شدن آن‌ها از تحریم‎های آمریکا صورت گرفت، وادار نکند؛ به کانال ویژه مالی (spv) مدنظر اروپایی‎ها روی خوش نشان دهیم و برای راه‎اندازی کامل آن، دست از مطالبه‎گری برنداریم؛ به چابک‎سازی و تقویت کیفی دستگاه دیپلماسی کشور همت گماریم و به موازات آن، کارگزاری سیاست خارجی به‎ویژه در رابطه با همسایگان را به آن برگردانیم؛ با جهان بیرون و به‌ویژه محیط پیرامونی، بهتر و بیشتر تعامل کنیم و به حساسیت‎های موردی و موضوعی کشور‌ها و سازمان‎های بین‎المللی وقع بیشتری بنهیم؛ عزم جزم کنیم و با پرکردن خلأ‌های قانونی و بهره‌گرفتن از نرم‎افزار‌های حقوقی و آخرین دستاورد‌های علمی و فناوری از قبیل: پدیده «دولت الکترونیکی یکپارچه»، علیه فساد سازمان‌یافته قیام کنیم و کشور را از شر این غده سرطانی نجات دهیم؛ بر طبل وفاق ملی بکوبیم و با فاصله‌گرفتن از سوگیری‎های جناحی، هرگونه کنشگری تفرقه‎افکنانه خانمان‎سوز را از سپهر سیاست داخلی دور کنیم؛ اقتصاد را در همه جهات و ابعاد تاب‎آور و با تکیه بر تمام ظرفیت‎ها و توانمندی‎های داخلی و استفاده از سرمایه‎های اجتماعی در داخل و خارج و پرهیز از انحصارطلبی فرصت‎سوزانه، بر حفظ معیشت مردم کوشا باشیم.
کلام آخر، ایران بیدی نیست که با باد ضرباتی که دارد به آن وارد می‎شود، بلرزد و فروریزد. ضربات تحریم‎ها سخت و سنگین است، اما راه‎های پس‌زدن آن هم موجود است. راهکار‌هایی که در این یادداشت به آن‌ها اشاره کردیم، می‎توانند کشور را از شرایط حاد کنونی عبور دهند و منزلت والای ایرانیان را در خانواده جهانی تثبیت کنند.