محققان ایرانی در یک قدمی تولید واکسن سالک

سالک یا لیشمانیوز پوستی از شایع‌ترین بیماری‌های پوستی است که بر اثر گزش نوعی پشه خاکی به انسان منتقل می‌شود.‌

به گزارش جام جم، عامل این بیماری انگلی به نام لیشمانیاست. پشه های خاکی پس از گزش افراد مبتلا به سالک یا جوندگانی که به این بیماری انگلی مبتلا باشند، می توانند در گزش های بعدی این بیماری را به افراد سالم دیگر منتقل کنند. در افراد مبتلا به این بیماری پس از چند روز در محل گزیدگی، سطح پوست قرمز و متورم شده و به شکل جوش در می آید که بتدریج وسط این جوش زخمی هم ایجاد می شود. عفونت محل زخم موجب تشدید عوارض بیماری می شود. در نوع خشک این بیماری، ضایعه پوستی ایجاد شده از نظر ظاهری خشک و تعداد زخم ها نیز کمتر و بدون درد است اما در نوع مرطوب، زخم ایجاد شده در سطح پوست دارای ظاهری مرطوب و دردناک است. در مبتلایان سالک مرطوب زخم ها زیادتر و وسیع تر است و این زخم ها بیشتر در سطح پوست دست ها و پاها دیده می شود. براساس آمارهای اعلام شده از سوی سازمان جهانی بهداشت هر سال 1.5 تا دو میلیون نفر به بیماری سالک مبتلا می شوند که 90 درصد آن در 9 کشور دنیا اتفاق می افتد و کشور ما نیز یکی از این کشورهاست. بنابراین با توجه به این آمار، ابداع واکسنی علیه سالک می تواند نقش مهمی در کنترل این بیماری داشته باشد. تاکنون واکسن های متعددی در نقاط مختلف دنیا علیه لیشمانیا مورد ارزیابی قرار گرفته، اما واکسنی که علیه این بیماری موثر باشد ساخته نشده است.

واکسنی علیه سالک نداریم

تولید و ارزیابی واکسن سالک در ایران از سال ها پیش با همکاری جوامع علمی داخلی و بین المللی تحت نظارت سازمان جهانی بهداشت آغاز شده است. اگرچه نتایج این کارآزمایی ها بی خطر بودن واکسن های ساخته شده را اثبات می کند، اما این واکسن ها هیچ کدام اثربخشی لازم را ندارند و به همین علت لازم است پژوهش ها در زمینه ساخت واکسنی موثر برای بیماری سالک همچنان ادامه داشته باشد. دانشگاه علوم پزشکی مشهد از جمله مراکزی است که در یک کار تحقیقاتی چندساله درباره تولید واکسنی موثر علیه بیماری سالک تحقیقاتی را آغاز کرده که مراحل آزمایشی تولید این واکسن در فاز حیوانی با موفقیت انجام شده است.

به گفته دکتر محمودرضا جعفری، استاد دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و مجری این طرح، بیماری سالک یک بیماری انگلی است که انواع مختلف گونه های لیشمانیا به عنوان عامل اصلی ابتلا به این بیماری شناخته شده است. ما در ایران گونه ای به نام «لیشمانیا میجر» داریم که موجب ابتلا به سالک مرطوب می شود. «لیشمانیا تروپیکا» نیز عامل ابتلا به سالک خشک است. انواع دیگری نیز در دنیا وجود دارد. نام دیگر این بیماری پوستی برگرفته از نام انگل لیشمانیا عامل بیماری شناخته شده لیشمانیوز است. محققان مدت هاست به دنبال واکسنی برای این بیماری یعنی لیشمانیوز ـ چه از نوع احشایی و چه از نوع جلدی ـ هستند که به آن سالک گفته می شود. از حدود 40 تا 50 سال پیش تا امروز کارهای تحقیقاتی زیادی با هدف تولید واکسن سالک در سطح دنیا انجام شده است. اگر نگاهی به مقالات بیندازید، متوجه می شوید در گوشه و کنار دنیا تلاش های زیادی برای ساخت واکسن سالک انجام شده است.

به گفته دکتر جعفری، تاکنون واکسن های متعددی علیه این بیماری ساخته شده که بعضی از آنها به فازهای بالینی هم رسیده است، اما با توجه به این که واکسن های ساخته شده کارایی لازم را نداشته، به مرحله نهایی یعنی تولید نرسیده و در همین سطح کار متوقف شده است. بنابراین در حال حاضر ما واکسنی برای سالک یا به طور کلی لیشمانیوز نداریم.

آنچه این واکسن را متمایز کرده است

دکتر جعفری در پاسخ به ویژگی منحصر به فرد این واکسن در مقایسه با واکسن های مشابهی که تاکنون ساخته شده، می گوید: موفقیتی که در ساخت واکسن سالک به آن دست یافته ایم نتیجه تحقیقات ده ساله ماست. در فرمول اختصاصی که ما برای این واکسن در نظر گرفته ایم از نانوذرات لیپوزومی استفاده کرده ایم که حاوی انگل های لیشمانیا میجر است. وقتی این واکسن را در مدل موشی سالک استفاده می کنیم، می بینیم این واکسن نه تنها در پیشگیری، بلکه در درمان موشی که قبلا سالک گرفته باشد تاثیرگذار است. بنابراین امیدواریم بتوانیم این واکسن را در مراحل بعدی در آزمایش های بالینی مورد بررسی قرار دهیم تا بتوانیم از این فرمول اختصاصی برای ساخت یک واکسن موثر به منظور پیشگیری و درمان بیماری سالک استفاده کنیم. در مرحله بعدی قصد داریم پس از جذب بودجه لازم برای ادامه این طرح تحقیقاتی بتوانیم در شرایط تمیز در کارخانه مقدار کافی از این واکسن تولید کنیم و کارآزمایی های بالینی یک، 2 و 3 را پشت سر بگذاریم و در صورت موفقیت در این مسیر این محصول به بازار عرضه خواهد شد.

دکتر جعفری می افزاید: واکسن هایی که قبلا ساخته شده از انواع واکسن های نسل اول بوده و از نظر ترکیب دارویی با این واکسن متفاوت است. ویژگی اختصاصی واکسنی که ما تولید کرده ایم استفاده از نانوذراتی است که در واکسن های قبلی وجود نداشته است. در حقیقت، ما در این تحقیقات از نتایج به دست آمده در فرآیند ساخت واکسن های قبلی که به روش ALM یا اتوکلاو تولید می شد، استفاده کردیم که در مراحل بالینی چندان موفقیت آمیز نبود. بر این اساس با دیگر همکاران در مرکز بیماری های پوستی و جذام صحبت کردیم و به این نتیجه رسیدیم واکسنی که پیش از این ساخته شده چندان موثر نیست و به اصطلاح نیاز به یاور یا کمکی دارد. از ده سال پیش استفاده از شیوه های کمکی مختلف را برای افزایش تاثیرگذاری واکسن سالک مورد بررسی قرار داده ایم اکنون یک ساختار نانولیپوزومی مناسب برای آنتی ژن های انگل لیشمانیا در اختیار داریم که می تواند سیستم ایمنی را بخوبی تحریک کرده و موجب محافظت موش ها در چالش با انگل زنده لیشمانیا شود. ما هنوز وارد مرحله آزمایش های بالینی نشده ایم و نتیجه کارمان در فاز اول آزمایش های بالینی مشخص خواهد شد اما می توانیم با اطمینان بگوییم در مرحله آزمایش های بالینی با محدودیتی مواجه نخواهیم شد؛ چراکه سیستم های مشابهی یعنی همراه با لیپیدهای مشابه برای تزریق زیر جلدی در نظر گرفته که برای درمان سرطان از آن استفاده می شود و توانسته است فاز یک بالینی را با موفقیت پشت سر بگذارد. بنابراین انتظارمان این است که استفاده از فرمول یا ساختاری مشابه برای واکسن سالک نیز محدودیتی به همراه نداشته باشد. پس از فاز بالینی یک باید تاثیرگذاری این فرآورده دارویی را در فاز بالینی 2 مورد بررسی قرار دهیم.

هم پیشگیری، هم درمان

اغلب واکسن ها با هدف پیشگیری از ابتلا به بیماری ها ساخته می شود، اما بر خلاف آنچه تصور می شود واکسن سالک از این نظر با دیگر واکسن ها متفاوت است. به گفته مجری این طرح تحقیقاتی، این واکسن فقط با هدف پیشگیری ساخته نشده ، بلکه ما در این تحقیقات تاثیر این واکسن در درمان بیماری را نیز مورد بررسی قرار و نشان داده ایم استفاده از این دارو می تواند در درمان بیماری ها نیز تا حد زیادی تاثیرگذار باشد. وقتی به موشی که به سالک مبتلا شده این واکسن را تزریق می کنیم، متوجه می شویم واکسن در درمان بیماری تاثیر دارد.

استفاده از واکسن در درمان بیماری همان ایمونوتراپی است که در واکسن سالک این اثر به اثبات رسیده است.اگر لازم باشد می توان برای افرادی که در معرض ابتلا به این بیماری هستند از این واکسن استفاده کرد. در بعضی نواحی، این بیماری شیوع بیشتری دارد و افراد ساکن این مناطق بیشتر در معرض ابتلا به بیماری سالک هستند.اگر فاز بالینی موفقیت آمیز باشد این نخستین واکسن موفق برای بیماری سالک خواهد بود. البته این بیماری ناشی از فعالیت یک انگل داخل سلولی است و از این رو ساخت واکسنی برای این بیماری در مقایسه با دیگر بیماری ها پیچیدگی بیشتری دارد و همه تلاشمان این است که بتوانیم با استفاده از این روش یک واکسن موثر برای بیماری سالک تولید کنیم.