کلیات

استان سیستان و بلوچستان با مساحت ۱۸۰، ۷۲۶ کیلومتر مربع، ۵,۲ میلیون نفر جمعیت و تراکم ۲۲ نفر در کیلومتر مربع دومین استان بزرگ ایران است. این استان از شرق با افغانستان و پاکستان هم‌مرز است و منابع آبی مشترکی با آن‌ها دارد.
دشت سیستان (شامل ۵ شهرستان زابل، زهک، هامون، هیرمند و نیمروز با مجموع جمعیت بیش از ۴۰۰ هزار نفر) دارای وسعتی حدود ۱۵۱۹۷ کیلومتر مربع و ارتفاع متوسط ۴۷۸ متر از سطح دریا است. اقلیم منطقه گرم و خشک بوده و وزش باد‌های مداوم، خاصه باد ۱۲۰ روزه که از نیمه اردیبهشت تا نیمه‎‌های شهریور ادامه دارد از اختصاصات اقلیمی منطقه است.
منطقه سیستان در شمال استان سیستان و بلوچستان و یکی از خشک‌ترین مناطق ایران در منتهی‌الیه یک حوضه آبی مشترک با افغانستان واقع شده است. این منطقه شامل سه واحد جغرافیایی فرعی است:

(۱) دشت علیای دلتای درونبوم رود هلمند (هیرمند)، که بخش اعظم آن خشک شده و برای کشاورزی استفاده می‌شود؛

(۲) تالاب‌ها (هامون) که دشت دلتای سفلی را پوشش می‌دهد 

(۳) یک دریاچه زیاده‌شور (گودزره) در پایین‌ترین بخش حوضه.

تالاب‌های هامون مجموعه تالاب‌های فرامرزی در مرز ایران-افغانستان است و شامل سه دریاچه است: هامون هیرمند (کاملاً در ایران)، هامون صابوری در مرز و مشترک بین دو کشور، و هامون پوزک، که تقریباً به‌طور کامل داخل خاک افغانستان است. علاوه بر این، این تالاب‌ها بخش لاینفک فضای اجتماعی و فرهنگی منحصر‌به‌فرد این منطقه هستند.


تالاب هامون

تالاب هامون مشتمل بر دریاچه، برکه‌ها و باتلاق‌‎هایی است که سطح آن مرتباً در حال نوسان و تغییر است. وسعت هامون در شرایط حداکثر آبگیری حدود ۵۷۰۰ کیلومتر مربع بوده که از این مقدار ۳۸۲۰ کیلومترمربع آن متعلق به ایران است. دامنه عمقی هامون بین ۱ تا ۷ متر است. در منطقه سیستان، سه هامون به نام‌‎های پوزک، صابری و هیرمند قرار دارد. این هامون‌‎ها به طور مجزا از منابع آبی جداگانه تغذیه می‌‎شوند، ولی در زمان حداکثر آبگیری به هم می‎‌پیوندند.
میانگین بارندگی سالانه در حوضه سفلی سیستان حدود ۵/۵۳ میلی‌متر است. حیات، من جمله حیات انسان، تنها در صورت جریان ورودیِ آب از بیرون منطقه امکان‌پذیر است.

علاوه بر این، از مشخصه‌های اصلی منبع آبی رود هلمند نوسانات آن است. در حال حاضر، و از سال ۲۰۰۰ تا کنون، شرایط زیست‌محیطی تالاب‌ها شاهد خشکسالی شدیدِ نوزده ساله‌ای بوده که هنوز مشخص نیست به پایان رسیده باشد. رود هلمند بار‌ها مسیر و نهر‌های خود را تغییر داده و موجب مهاجرت انسان‌ها برای دسترسی به منابع آب فراوان و مزایای حاصل از این رودخانه شده است. علاوه بر این، هیچ جریان خروجی از انتهای دریاچه وجود ندارد، زیرا آب در اثر تبخیر از بین می‌رود. خشکسالی‌ها و طغیان‌های رود، سکونت انسان و زندگی طبیعی در طول تاریخ به دلیل این شرایط سخت دچار مشکلات متعددی شده است.
تالاب‌‎های هامون در منطقه‌‎ای بسیار خشک واقع شده و کاملاً به منابع آبی رودخانه هیرمند در افغانستان وابسته هستند.

دلایل اصلی بروز چالش‎های محیط زیستی در منطقه:

از جمله دلایل اصلی بروز چالش های زیست محیطی در منطقه باید به موارد زیر اشاره کرد: 
کاهش بارندگی
سوء مدیریت آب در حوضه سیستان
تغییرات آب و هوایی
عدم پرداخت حقابه رود هیرمند توسط افغانستان


تبعات چالش‌‎های محیط زیستی در منطقه

از جمله تبعات مشکلات زیست محیطی منطقه باید به موارد زیر اشاره کرد:
تهدید زیست‎ بوم‌‎های تالابی (گونه‌‎های گیاهی و جانوری)
تهدید جدی معیشت ساکنان منطقه به دلیل نوسان آب رودخانه و خشک شدن تالاب و همچنین کاهش بارندگی
کاهش منابع آبی تخصیص‌یافته به محیط زیست و وقوع تبعات وسیع و ناگوار زیست‌‎محیطی از قبیل شورشدن، طوفان‎ ماسه، شیوع بیماری‌‎های میکروبی، بیابان‌‎زایی، نابودی تالاب‌ها و از بین رفتن تنوع زیستی منطقه
قرارگیری زابل در فهرست آلوده‌‎ترین شهر‌های جهان از منظر سازمان بهداشت جهانی (WHO)
تأثیرات منفی بر فعالیت‌‎های اقتصادی، اشتغال و دستیابی به معیشت پایدار