ایران و ترکیه، از واگرایی تا همگرایی

رسیدگی به پرونده امنیتی و نظامی حل‌وفصل بحران سوریه که به مذاکرات آستانه معروف است به شش دور مذاکرات از دی‌ماه 1395 تا شهریور 1396 انجامیده است . مذاکرات آستانه از بهمن سال گذشته با ابتکار عمل روسیه و ایران و همراهی ترکیه ، به‌منظور حل‌وفصل منازعات سوریه و پایان بخشیدن به شش سال کشتار و آوارگی و ویرانی در این کشور آغاز شد .

آتش‌بس فراگیری که از 10 دی‌ماه 1395 ( 30 دسامبر 2016 ) با توافق میان دولت سوریه و گروهی از مخالفان مسلح برقرار شد، مقدمه‌ای برای مذاکرات آستانه بود که طی آن برای نخستین بار نمایندگان دولت سوریه با نمایندگانی از گروه‌های مخالف مسلح به‌طور مستقیم رایزنی کردند. در این آتش‌بس که با فراهم کردن زمینه حمایت از راهکار سیاسی برای حل بحران سوریه برقرار شد ، گروه‌های تروریستی داعش و جبهه النصره و گروه‌های مرتبط با آن‌ها از دایره این آتش‌بس بیرون نهاده شدند. در این نوشتار سعی بر این است ضمن بررسی نتایج 6 دور مذاکرات بر اهداف و منافع دولت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای درگیر در این بحران پرداخته شود. 

مذاکرات آستانه دور اول

آاعظم سلامتی در «شمس» میگوید که آزادی کامل حلب به‌عنوان پیروزی راهبردی برای سوریه و متحدانش ، زمینه‌ساز طرح آتش‌بس در این کشور شد . روسیه از اعضای شورای امنیت خواست طرح آتش‌بس را در قالب قطعنامه‌ای تصویب کنند و با انجام اصلاحاتی در آن در قالب قطعنامه 2336 شورای امنیت سازمان ملل به تصویب رسید. بر اساس این قطعنامه ، آتش‌بس فوری و کامل در سراسر خاک سوریه به‌استثناء مناطق مربوط به دو گروه تروریستی داعش و فتح الشام به اجرا درآمد .سرانجام در روزهای چهارم و پنجم بهمن 1395 (23 و24 ژانویه 2017) برای نخستین بار دو طرف اصلی جنگ یعنی نمایندگان دولت قانونی سوریه و نمایندگان گروه‌های اصلی معارضین مسلح در آستانه پایتخت جمهوری قزاقستان بر سر یک میز نشستند .

نتایج این مذاکرات عبارت‌اند از :

1- جداسازی تروریست‌ها مشخصاً دو تشکل «جبهه‌النصره» و «داعش» از مخالفان سیاسی

2- موافقت طرفین برای مشخص کردن خط تماس به‌منظور مقابله با گروه تروریستی داعش و اقدامات لازم برای تعیین محل استقرار تروریست‌های جبهه النصره

3- نظارت هر دو طرف بر آتش‌بس با نمایندگی سازمان ملل و تأکید طرفین بر تثبیت آتش‌بس

مذاکرات آستانه دور دوم

مذاکرات آستانه 2 در تاریخ 28 و 29 بهمن‌ماه 1395 برگزار شد . این دور از مذاکرات نیز با حضور نمایندگان دولت سوریه، معارضان سوری، « استفان دیمیستورا » نماینده ویژه سازمان ملل، نماینده دولت قزاقستان به‌عنوان میزبان مذاکرات و سه کشور روسیه، ترکیه و ایران برگزار شد.

مهم‌ترین دستاورد نشست «آستانه 2» توافق نظام سوریه و گروه‌های سوری شرکت‌کننده برای مبارزه با تروریسم بود .دیگر دستاورد مهم نشست «آستانه 2» تثبیت آتش‌بس و توافق هیئت‌های ایرانی، روسی و ترکیه برای تشکیل کمیته عملیاتی نظارت بر اجرای آتش‌بس و موافقت بر سر سازوکارهای آن بود.

مذاکرات آستانه دور سوم

دور سوم مذاکرات صلح سوریه در آستانه در تاریخ 24 اسفند 1395 با حضور نمایندگان ایران و ترکیه و روسیه و جورج اورل سفیر امریکا در قزاقستان و بدون حضور مخالفان در قزاقستان برگزار شد .

هیئت‌های حاضر در دور سوم مذاکرات آستانه در بیانیه‌ای مشترک بر چند اصل مهم تأکید کردند که مهم‌ترین آن‌ها توقف درگیری‌ها در سوریه، تحکیم آتش‌بس و حفظ آن، تبادل اطلاعات و تقویت روند مکانیسم سه‌جانبه بود. در بیانیه مشترک صادرشده از سوی هیئت‌های حاضر در نشست، کشورهای ضامن مذاکرات بر پایبندی خود به تقویت آتش‌بس و تبادل اطلاعات در صورت نقض آتش‌بس و لزوم بهبود اوضاع میدانی از طریق تقویت آتش‌بس تأکید کردند.

مذاکرات آستانه دور چهارم

دور چهارم مذاکرات با حضور هیئت‌های ایران و ترکیه و روسیه بانیان نشست و هیئت سازمان ملل و نمایندگان دولت سوریه و هیئت معارضان مسلح در تاریخ 13و 14 اردیبهشت‌ماه 1396 در قزاقستان برگزار شد . یکی از محورهای اجلاس چهارم ، پیشنهاد روسیه برای تشکیل چهار منطقه کاهش تنش در استان ادلب ، منطقه شمالی شهر حمص ، غوطه شرقی و جنوب سوریه اعلام شده است

که بر اساس آن محورهای امن (خطوط مرزی) ایجاد می‌شود. تا در امتداد آن احتمال بروز درگیری‌های مسلحانه کاهش یابد.

تشکل گروه‌های مسلح موسوم به کمیته عالی مذاکرات نیز که علیه سوریه فعالیت می‌کند پیشنهاد روسیه را برای تعیین مناطق بدون جنگ پذیرفت .

هیئت گروه‌های مسلح که به آستانه آمده بودند طی صدور یک بیانیه، شروط غیرممکنی را برای ادامه مذاکرات مطرح کردند که در آن توقف تمامی عملیات نظامی ارتش و نیروهای هم‌پیمان سوریه در همه مناطق تحت سیطره گروه‌های مسلح، عقب‌نشینی از تمامی مناطق آزادشده پس از سی‌ام دسامبر، همچنین آزادی تمامی افراد بازداشت‌شده طبق برنامه زمان‌بندی و رساندن کمک به مناطق تحت محاصره را خواستار بودند.

یکی دیگر از شروط گروه‌های مسلح این بود که ایران باید به‌عنوان یکی از کشورهای متخاصم و بخشی از مشکل در سوریه به شمار بیاید و مخالفان هیچ نقشی برای این کشور در آینده سوریه قائل نخواهند بود.

در نهایت، هیئت گروه‌های مسلح تعلیق مشارکت خود را در مذاکرات اعلام کردند و بهانه خود را دراین‌باره ادامه حملات ارتش سوریه و نیروهای هم‌پیمان دانستند.

ناظران سیاسی این شیوه اطلاع‌رسانی مخالفان سوریه را نمایشی و بدون فایده دانستند همان‌گونه که در دور قبل هم در مذاکرات شرکت نکردند اما مذاکرات بدون حضور این گروه با موفقیت به پایان رسید. 

مذاکرات آستانه دور پنجم

پنجمین نشست مشترک هماهنگی هیئت‌های ایران، روسیه و ترکیه در آستانه پایتخت قزاقستان با موضوع گفت‌وگوهای سوری - سوری، تیرماه سال جاری برگزار شد.

محور این مذاکرات با حضور «حسین جابری انصاری» و «سدات اونال» معاونان وزارت خارجه ایران و ترکیه و «سرگئی لاورنتیف» نماینده رئیس‌جمهوری روسیه در امور خاورمیانه، بررسی بندهای پایانی بیانیه مشترک مذاکرات سوری اعلام شد.

در این مذاکرات از این پس گروه‌های مسلح نیز به معارضان سیاسی می‌پیوندند و مذاکره میان طرف‌های سوری فراگیرتر، مشروح‌تر و بهتر می‌شود.این اقدام با قطعنامه‌های شورای امنیت که خواستار مشارکت همه گروه‌های معارض در مذاکره با دمشق است، مطابقت کامل دارد. در این نشست برای نخستین بار از زمان آغاز بحران سوریه در شش سال گذشته نمایندگان دولت و گروه‌های مسلح مخالف رودررو مذاکره کردند.

مذاکرات آستانه دوره ششم

دور شش مذاکرات شهریورماه سال جاری برگزار شد. در این دور مذاکرات تصویب نقشه‌های مناطق کاهش تنش در ادلب، حمص و غوطه شرقی بررسی شد . که با حضور نمایندگان ترکیه و ایران و روسیه و امریکا صورت گرفت.

اهداف و منافع روسیه

روسیه تلاش می‌کند خودش را به‌عنوان داور نهایی بحران سوریه معرفی کند. شکست تلاش آمریکا و روسیه برای تحمیل یک توافق سیاسی در حلب ، نوعی خلأ را ایجاد کرد . این خلأ با همکاری ایران و روسیه پر شد .

روسیه در راستای ایفای نقش به شکل دادن توافق سیاسی در بحران سوریه از حملات نظامی ترکیه به شمال سوریه حمایت کرد و در انتها رابطه دوستانه با ترکیه برقرار کرد تا نفوذ ایران را کاهش دهد و رژیم اسد را محدود کند . رقابت ترکیه و ایران در سطح منطقه این فرصت را در اختیار روسیه قرار می‌دهد که در نقش یک دلال وارد عمل شود. چرا که روسیه از روابط بهتر و حسنه با ایران و ترکیه سود بیشتری می‌برد تا اینکه صرفاً با یکی از دو قدرت منطقه‌ای بهره بجوید. روسیه رژیم بشار الاسد را در دستاوردهای استراتژیک نظامی خود سهیم کرده است . درحالی‌که توانایی نظامی ایران و ترکیه را از این جهت که یک به نتیجه مطلوب در سوریه بدون تصویب روسیه برسند ، محدود کرده است .

روسیه قصد دارد که از نفوذ سیاسی خود در سوریه در چارچوب چانه‌زنی بین‌المللی و نه منطقه‌ای استفاده کند. روسیه خواهان کاهش قیدوبندهایی است که غرب بر شبه‌جزیره کریمه و اوکراین تحمیل کرده است. روسیه به دنبال تقویت تصویر خود در راستای احیای امپراتوری جهانی است .

اهداف و منافع ترکیه

تلاش ترکیه برای کاهش نفوذ ایران در سوریه با آزادی حلب و موصل بی‌نتیجه ماند. اردوغان تلاش کرد که در آستانه ، انحصار ترکیه و روسیه را تحکیم بخشیده و ایران را از لحاظ نقش‌آفرینی در درجه دوم قرار دهد. ولی در این مسئله نیز شکست خورد. سپس تلاش کرد که عربستان سعودی و قطر را نیز به آستانه کشانده و مواضع خود را در مقابل محور ایران و روسیه و بشار اسد تقویت کند. در این هدف نیز شکست خورد. در نتیجه آستانه در تحت هدایت و کنترل روسیه و ایران و ترکیه قرار گرفت.

روزنامه ترکی Nuray Mert . بیان کرده است که توافق دوستانه ترکیه و روسیه در بحران سوریه موردی نبود که دو دولت را به هم نزدیک کند اما ترکیه در مورد سوریه و سایر مسائل در حال نزدیک‌تر شدن به روسیه است . ازدواج سیاسی (Marriage of convenience) ترکیه و روسیه نشان می‌دهد که هر دو منافعی در سوریه دارند . ترکیه یک منطقه آزاد در شمال ترکیه به دست آورده است تا در برابر جاه‌طلبی‌های سرزمینی آمریکا در حمایت از کردهای سوریه مانع ایجاد کند .درحالی‌که روسیه یک شریک مطیع به دست آورده است که نفوذ ایران را محدود خواهد کرد و با متقاعد کردن گروه‌های انقلابی به تضعیف گروه‌های متعارض کمک می‌کند .

نتیجه‌گیری

منابع غنی انرژی و موقعیت سوق‌الجیشی خاورمیانه و بحران‌های از قبیل بحران سوریه حضور قدرت‌های جهانی را پررنگ می‌کند. بی‌اعتمادی دولت‌های خاورمیانه به دولت‌های غربی در حل تنش‌های داخلی منجر به حضور فعالانه روسیه در منطقه شده است . علی‌رغم اینکه سیاست سنتی روسیه مخالف هرگونه مداخله در امور داخلی کشورهاست. حضور فعالانه روسیه در بحران سوریه با پشتوانه قوی نظامی و اهرم شورای امنیت و به صحنه کشاندن قدرت‌های منطقه‌ای حاکی از آن است که روسیه خواهان ایفای نقش رهبری در تحرکات نظامی و ایجاد ثبات در سوریه است . تاکتیک‌هایی که روسیه در این بحران استفاده کرد استفاده از قدرت‌های منطقه‌ای ( ایران و ترکیه ) در راستای استراتژی عمل‌گرایانه روسیه است . سرنوشت آینده سیاسی سوریه با حضور فعالانه قدرت‌های منطقه‌ای و فرا منطقه‌ای رقم خواهد خورد .