یوزپلنگ آسیایی یک زیرگونهٔ در بحران انقراض از یوزپلنگ است و بر اساس برآورد‌ها در سال ۱۳۹۹ تنها ۱۲ قلاده از آن در ایران شناسایی و دارای شناسنامه بودند. در حال حاضر این یوز به‌عنوان نمادی در لباس تیم ملی فوتبال ایران است. از سال ۱۳۹۰ پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی شروع شده‌است.
این جانور در مناطق بیابانی در سطح منطقه زندگی می‌کرد و سال‌هاست که نسل آن در معرض نابودی کلی قرار دارد. نتایج تحقیقات در سال ۱۳۹۹، نشان می‌دهد که بین ۱۰ تا۲۰ یوزپلنگ در مناطق حاشیهٔ کویر مرکزی از جمله توران، نایبندان، دره‌انجیر و میاندشت وجود داشته باشد. این تخمین نتیجه نقشه‌برداری زمینی است که توسط بیش از ۱۲۰۰۰ دوربین دید در شب که در مکان‌های مختلف کار گذاشته شده بود.یوزپلنگ آسیایی زمانی در مناطق وسیعی از آسیا از شبه‌جزیره عربستان و خاور نزدیک تا منطقه خزر، قفقاز جنوبی، بیابان قزل‌قوم و هند پراکنده بود، اما در حال حاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های مرکزی ایران شده‌است. آخرین گزارش مستند از یوزپلنگ در هندوستان به سال ۱۹۷۴ بر می‌گردد. از آن زمان به بعد، یوزپلنگ به سرعت از سرتاسر قلمرو خود ناپدید گردید. ایران از دههٔ ۱۹۷۰ به‌عنوان تنها زیستگاه یوزپلنگ‌های آسیایی شناخته شده‌است.
یوزپلنگ آسیایی بین ۳۲ تا ۶۷ هزار سال پیش، از جمعیت یوزپلنگ‌ها در آفریقا جدا شد. در زمان حکومت بریتانیا بر هند، آن را پلنگ شکار می‌نامیدند. این نام، برگرفته از یوزهایی بود که به تعداد زیاد توسط خانوادهٔ سلطنتی هند در اسارت نگهداری می‌شدند تا برای شکار آنتلوپ‌های وحشی از آنها استفاده کنند.
زیستگاه
یوزپلنگ آسیایی زمانی در مناطق وسیعی از آسیا از شبه‌جزیره عربستان و خاور نزدیک تا منطقه خزر، قفقاز جنوبی، بیابان قزل‌قوم و هند پراکنده بود، اما در حال حاضر در فهرست جانوران در آستانه انقراض اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار دارد و منحصر به نواحی دور افتاده‌ای در بیابان‌های مرکزی ایران شده‌است. تاریخ انقراض یوز آسیایی در سایر زیستگاه‌ها، به شرح زیر است: عراق ۱۹۲۹، کویت ۱۹۴۲، هند ۱۹۴۷، قزاقستان ۱۹۷۰، پاکستان ۱۹۷۲، ترکمنستان ۱۹۷۳، عربستان ۱۹۷۳، عمان ۱۹۷۷.
تا ابتدای دههٔ ۱۳۲۰ شمسی، جمعیت یوزپلنگ در حدود ۴۰۰ قلاده بود که تقریباً در تمام مناطق استپی و بیابانی نیمهٔ شرقی ایران و بخش‌هایی از نواحی غربی کشور نزدیک مرز عراق دیده می‌شد. پس از جنگ جهانی دوم به‌علت ورود خودرو‌های جیپ به ایران و سهولت دسترسی شکارچیان به زیستگاههای یوز و شکار طعمه‌های یوز، جمعیت آنها کاهش یافت. در اواسط دههٔ ۱۳۵۰، جمعیت یوزپلنگ در ایران ۳۰۰–۲۰۰ قلاده تخمین زده می‌شد.
یوزها در سرزمین‌های باز و علفزارها، دشت‌ها، مناطق نیمه‌بیابانی و سایر مناطقی که می‌توان در آن شکار یافت زندگی می‌کنند. یوزپلنگ‌ها در ایران در مناطق کویری استان‌های سمنان، یزد، خراسان شمالی، رضوی، جنوبی، کرمان زندگی می‌کنند. بیشتر آنها در ۶ منطقه حفاظت‌شده شامل پارک ملی کویر، ذخیره‌گاه زیست‌کره توران، منطقه حفاظت‌شده کوه بافق، پناهگاه حیات وحش دره انجیر، پناهگاه حیات وحش میاندشت و ذخیره گاه حیات وحش نایبندان زندگی می‌کنند.
زیستگاههای یوز در ایران به‌علت پیشروی بیابان‌ها و تبدیل شدن بخشی از زمین‌های زیستگاه به زمین‌های کشاورزی و مسکونی شدن بخشی دیگر و همچنین از بین رفتن مراتع توسط دام‌های اهلی و در نتیجه کاهش تعداد علفخوارانی که از منابع غذایی یوزها هستند کاهش یافته‌است.
یوزهای ماده مانند یوزهای نر، محدودهٔ خاصی را تصرف نمی‌کند و در میان زیستگاههای مختلف، در حرکت هستند. سازمان حفاظت محیط زیست ایران با همکاری برنامه عمران ملل متحد بعضی از این زیستگاه‌ها را تحت نظارت قرار داده‌است. طی این پروژه، دوربینهای تله‌ای در زیستگاههای احتمالی یوز ایرانی، نصب شد که به حرکت این حیوانات حساسند و با مشاهده آنها عکس و فیلم می‌گیرند.
واژه‌شناسی
یوز واژه‌ای‌ست فارسی که از دیرباز در اشاره به این حیوان به‌کار می‌رفته‌است. یوز از بن مضارع یوزیدن به معنای جستن آمده‌است و به جهت شباهت ظاهری این حیوان با پلنگ امروزه بیشتر با نام یوزپلنگ شناخته می‌شود.
چیتا واژه‌ای‌ست هندی که از واژه سانسکریت چیتراکا به معنی «خال‌خالی» وارد انگلیسی شده و گاهی در فارسی نیز به‌کار می‌رود.
در زبان‌های دیگر نام‌های گوناگونی برای این حیوان به‌کار رفته‌است. در زبان عربی یوز را «فهد» می‌نامند درحالیکه در افغانستان به آن «تازی پرنگ» (فارسی دری) و «تازی پلنگ» (پشتو) گفته می‌شود. در پاکستان نیز در زبان براهوئی به آن «یوز» گفته می‌شود. در زبان سواحیلی نیز که در شرق آفریقا رایج است نام «دوما» را برای این جانور به‌کار می‌برند.
ویژگی‌ها
یوزپلنگ آسیایی دارای پوششی کرکی به رنگ حنایی است که در پهلوها، جلوی پوزه، زیر چشم‌ها و در سمت داخلی پاها، کم‌رنگ‌تر است. لکه‌های سیاه کوچک به‌صورت خطوط روی سر و پشت سر قرار گرفته و به‌طور نامنظم روی بدن، پاها، پنجه‌ها و دم پراکنده شده‌اند. نوک دم دارای نوار‌های مشکی است. پوشش بدن و یال یوزپلنگ آسیایی، کوتاه‌تر از زیرگونه‌های آفریقایی است. اندازهٔ سر و بدن یک یوزپلنگ آسیایی بالغ حدود ۱۱۲ تا ۱۳۵ سانتی‌متر و دارای دُمی بلند، به‌طول ۶۶ تا ۸۴ سانتی‌متر است. وزن این جانور، ۴۳ تا ۵۴ کیلوگرم است. یوزهای آسیایی، دارای دودیسی جنسی بوده و نرها کمی بزرگتر از ماده‌ها هستند.
یوزپلنگ سریع‌ترین جانور خشکی در جهان است. در گذشته تصور می‌شد که دمای بدن یوزپلنگ در طول شکار به‌دلیل فعالیت متابولیکی بالا افزایش می‌یابد. در مدت زمان کوتاهی در طول تعقیب و گریز، بدن یوزپلنگ ممکن است ۶۰ برابر گرمای بیشتری نسبت به حالت استراحت تولید کند.
تغذیه
طعمه‌های اصلی یوزهای آسیایی، آهو، جبیر، قوچ‌ومیش، کل و بز، خرگوش و جانورانی از قبیل روباه و شغال هستند. به ندرت پیش می‌آید که به حیوانات اهلی حمله کنند و معروف نیست که به انسانها نیز حمله کرده باشد.
تهدیدات
تغییرات زمینی تأثیرگذارترین عامل در زیستگاه یوزپلنگ می‌باشد. آزار اذیت از طرف انسان، کاهش زیستگاه‌ها، تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها، گسترش بیابان‌ها و شکار منابع غذایی یوزپلنگ‌ها همچون آهو‌ها و مخصوصاً شکار غیرمجاز حیوانات برای سرگرمی یا برای تجارت از علل کاهش نسل این حیوان بوده‌است. بر طبق گزارش سازمان حفاظت محیط زیست ایران این کاهش عمدتاً در بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۱ بوده‌است.
ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است، علاوه بر اینکه سگ گله ممکن است به یوز حمله کند، چوپانان هم ممکن است به یوزها آسیب بزنند.
از سوی دیگر، با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز که دشتهای باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی است، یک موهبت محسوب می‌شود، دام و به‌خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آیند، آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند. در نتیجه طعمه‌های یوز مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال آن زندگی یوز هم تحت تأثیر قرار می‌گیرد.
غذای اصلی این حیوان را آهو، جبیر، قوچ و میش، کل و بز و خرگوش تشکیل می‌دهد که امروزه به دلیل شکار بیرویه شکارچیان مجهز به خودرو‌ها و موتورسیکلت‌های قدرتمند صحرایی، جمعیت آنها نیز به شدت در حال کاهش است.
از جمله دیگر عوامل تهدیدکننده زیستگاه یوزپلنگ‌ها در ایران، احداث جاده در میان مناطق حفاظت شده همچون منطقه حفاظت شده کوه بافق است که به‌رغم تلاش‌ها هنوز این پروژه متوقف نشده‌است.
زغال‌سنگ، مواد مخدر و یوزپلنگ
زغال‌سنگ، آهن و مس سه مادهٔ معدنی هستند که در سه استان در ایران و میان زیستگاههای یوزپلنگ یافت می‌شوند. تخمین زده می‌شود در دو منطقه آهن و زغال‌سنگ بافق و آهن نایبند بیشتر جمعیت یوزپلنگ‌ها به بیرون از منطقهٔ حفاظت‌شده رانده باشند. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی برای یوزها نیست. بلکه خطر اصلی احداث جاده برای این معادن و رفت‌وآمد انسان در این جاده باعث نزدیکی بین انسان و یوز و همچنین انسان و طعمه‌های یوز می‌شود.
در مرز ایران، افغانستان و پاکستان هنوز گذرگاه‌هایی وجود دارد که تبهکاران مسلح و قاچاقچیان مواد مخدر از آن طریق مواد مخدر را در مرکز و غرب ایران پخش می‌کنند٬آنها باید برای این کار از میان زیستگاههای یوز گذر کنند و این موضوع حفاظت یوز و طعمه‌هایش را سخت می‌کند.
تلاش برای حفظ یوزپلنگ آسیایی
پروژهٔ حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، با همکاری برنامه توسعه سازمان ملل و سازمان حفاظت از محیط زیست در سال ۲۰۰۱ شروع به کار کرد. برای کار مطالعاتی و حفاظتی، ۵ منطقه انتخاب شد که گمان می‌رفت ۸۰ درصد یوزهای ایران در آن مناطق پراکنده‌اند. به مردم محلی آموزش داده شده‌است با توجه به کمبود شکار برای یوزپلنگ اگر احیاناً یوزی به آغل گوسفندان آنها حمله کرد، آنها اجازه بدهند یوز شکارش را انجام دهد و آسیبی به آن نزنند. در فوریهٔ ۲۰۱۵، ایران یک موتور جستجوی وب به‌نام یوز راه‌اندازی کرد که دارای یک یوزپلنگ به‌عنوان لوگو است. در سپتامبر ۲۰۱۵، شرکت هواپیمایی معراج برای حمایت از تلاش‌ها برای حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، تصویر یوز را بر روی هواپیما‌های خود، ترسیم کرد.
در سال ۲۰۱۴، یک یوزپلنگ آسیایی برای نخستین بار توسط دانشمندان دانشگاه بوئنوس آیرس شبیه‌سازی شد، اما جنین یوز، متولد نشد.
بیمه
برای نخستین بار در جهان، محیط‌بانان و پرسنل زیستگاههای یوزپلنگ و خود یوزپلنگ آسیایی زیر پوشش بیمه تکمیلی برده شد که از اسفند ۱۳۹۲ بمدت پنج سال و به صورت رایگان انجام می‌شود. اگر یوز به هر دلیلی در منطقه تلف شود به میزان ۵۰ میلیون تومان برای هر قلاده یوز هزینه همان زیستگاه خواهد شد و در سال تا ۵ قلاده این موضوع اجرا خواهد شد. اگر یوز آسیبی به دام دامداران وارد کند نیز بیمه موظف خواهد بود زیان دامدار را بپردازد.
نصب گردنبند ردیاب بر روی یوز
در ژانویهٔ سال ۲۰۰۷، پروژه رادیو تله‌متری و نصب گردنبند‌های ردیاب روی یوز آسیایی برای نخستین بار به‌صورت عملی آغاز شد. طرف ایرانی این پروژه، سازمان حفاظت محیط زیست، دفتر برنامه عمران ملل متحد در ایران و پروژهٔ حفاظت از یوز آسیایی و طرف خارجی آن هم انجمن حفاظت از حیات وحش آمریکا (دبلیو. سی. اس) است. گردنبند ردیاب، شامل یک فرستنده و گیرندهٔ رادیویی و قطعه‌ای برای تنظیم زمان بازشدن قلاده است. هدف از نصب این ردیاب، به‌دست آوردن اطلاعاتی در مورد زیستگاه، توقف‌گاه، مسیر‌های رفت‌وآمد و مهاجرت یوز است.
با توجه به وجود زیستگاه یوزپلنگ ایرانی در مناطق حفاظت‌شدهٔ استان‌های یزد، سمنان، اصفهان، کرمان، خراسان‌های شمالی، جنوبی و رضوی در کتاب استان‌شناسی پایه دبیرستان این استان‌ها خصوصیات زیستگاهی، جانوری و نحوهٔ زندگی یوز ایرانی تبیین شده‌است. همچنین اصلاح و بازنگری کتاب‌های درسی علوم تجربی، مطالعات اجتماعی و جغرافیا از دیدگاه محیط زیستی در دستور کار وزارت آموزش و پرورش ایران قرار گرفت.
حمایت تیم ملی فوتبال
پس از تأیید طرح یوزپلنگ بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران، این طرح بر روی لباس تیم ملی فوتبال ایران در جام جهانی فوتبال ۲۰۱۴ برزیل و جام ملت‌های آسیا ۲۰۱۵ به عنوان نماد کشور ایران نقش بست. این ایده برای نخستین بار از سوی آرش نورآقایی مطرح شد و توسط محمد درویش و سایر دوستداران یوزپلنگ ایرانی گسترش پیدا کرد.
افزایش جریمهٔ شکار
در ۳ خرداد ۱۳۹۴ بهای شکار و صید یوزپلنگ آسیایی از ۲۰ میلیون تومان به ۱۰۰ میلیون تومان افزایش یافت. در سال ۱۳۹۸ نیز جریمه دو برابر شده و به دویست میلیون تومان افزایش یافته‌است.
برآورد جمعیت
در دههٔ ۱۹۷۰، جمعیت یوزپلنگ آسیایی در ایران حدود ۲۰۰ فرد در ۱۱ منطقهٔ حفاظت‌شده برآورد شد. در پایان دههٔ ۱۹۹۰، جمعیت آنها ۵۰ تا ۱۰۰قرد برآورد شد. در بررسی دوربینهای تله‌ای که در ۱۸ منطقهٔ حفاظت‌شده بین سالهای ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۲ انجام شد، در مجموع ۸۲ فرد در ۱۵ تا ۱۷ خانواده ثبت و شناسایی شدند. از این تعداد، تنها شش فرد، برای بیش از سه سال ثبت شدند. در این مدت، ۴۲ یوزپلنگ بر اثر شکار، تصادفات جاده‌ای و به‌دلایل طبیعی تلف شدند. در تابستان ۱۳۹۷ یک یوزپلنگ ماده و چهار توله در پناهگاه حیات وحش توران استان سمنان مشاهده شدند.
با اینکه آمار یوزپلنگ آسیایی را در ایران ۱۲ قلاده عنوان کرده‌اند، این اعداد را «حدس کارشناسی» می‌دانند. چرا که یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است، با این وجود تنها دو یوز ماده در زیستگاههای طبیعی ایران به‌طور اثبات شده وجود دارد. در مناطق آزاد و حفاظت شدهٔ استان سمنان و خراسان شمالی شامل پارک ملی توران و پناه گاه حیات وحش میاندشت اصلی‌ترین مناطقی هستند که جمعیتی پویا از یوز در آن زندگی می‌کنند.
کار آماری انجام شده در سالهای گذشته بر اساس تعداد یوزپلنگ‌های ثبت‌شده در زیستگاههای استان یزد برآورد ۸ تا ۱۲ یوز در این ایستگاه‌ها را نشان می‌داد. برآورد‌های پیش از آن، جمعیت ۳۳ تا ۴۸ یوزپلنگ را برای استان یزد تخمین می‌زد. جمعیت کل یوزپلنگ ایرانی نیز در برآورد‌های قبلی در سال ۱۳۷۶، تعداد ۵۰ تا ۱۰۰، در سال ۱۳۸۳ جمعیت ۵۰ تا ۶۰، و در سال ۱۳۸۷ تعداد ۷۰ تا ۱۰۰ قلاده تخمین زده شده بود.
پروژهٔ برآورد جمعیت یوزپلنگ ایرانی در استان یزد از دی ماه ۱۳۹۰ تا فروردین ماه ۱۳۹۱ به همت پروژه حفاظت از یوزپلنگ ایرانی، انجمن یوزپلنگ ایرانی، و انجمن پنترا انجام شده و طی آن جمعاً ۱۰۰ دستگاه دوربین تله‌ای در زیستگاههای بافق، دره انجیر، آریز و سیاه‌کوه در این استان کار گذاشته شد و طی این دوربین‌گذاری ۸ تصویر از یوز ثبت شد که هیچ یوز ماده‌ای در تصاویر دیده نشد و تصاویر گرفته شده مربوط به دو یوز نر معروف به دو برادر بوده که در مناطق مختلف چندین بار دیده شده‌اند.
در تاریخ
یوزپلنگ آسیایی از دیرباز مورد توجه انسانها بوده‌است و از آنجا که به سادگی اهلی می‌شود، در شکار طعمه‌هایی، چون غزال به انسانها کمک می‌کرده‌است. در میان آثار باستانی، مهری مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد در بین‌النهرین این جانور را در حالی که قلاده‌ای بر گردن دارد در کنار مربی‌اش به تصویر می‌کشد. شاهان آشوری از یوزها برای شکار بهره می‌گرفتند. در سوریه و فلسطین، جنگجویان صلیبی از شکار آهو توسط یوز سخن به میان آورده‌اند. گزارش شده‌است که یکی از شاهان سدهٔ پانزدهم میلادی در ارمنستان گله‌ای از یوزها به‌شمار صد عدد از این جانوران داشت. همچنین گفته شده امپراتور مغول هندوستان، اکبر کبیر، حدود ۱۰۰۰ قلاده یوزپلنگ در یک زمان داشته‌است. چیزی که در بسیاری از نقاشی‌ها و مینیاتور‌های ایرانی و هندی نشان داده شده‌است.
مشخصات ظاهری
یوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار می‌آید و به دلیل داشتن دست و پاهای بلند بدنی باریک و کشیده و سینه‌های فراخ تا حدودی شبیه سگ تازی است ولی برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌های کوتاه و گوش‌هایی کوچک و گرد دارد.
به طور کلی می‌توان آن را به سگی با کله گربه تشبیه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمایل به قرمز و زیر بدن سفید است. بسیاری از مردم یوز را با پلنگ اشتباه می‌گیرند اما تفاوت بارز این دو حیوان در شکل خال‌هایشان است در یوز خال‌ها توپر و گرد است در حالی که‌خال‌های پلنگ درشت و توخالی و گل مانند است.
وجود نوار سیاه رنگی که از گوشه داخلی چشم‌های یوز به موازات بینی تا گوشه لبها امتداد یافته و به خط اشک معروف است نیز از مشخصات بارز یوز است.
چشمان یوز در بالای کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن یوزپلنگ بالغ از ۱۱۲ تا ۱۳۷ سانتی متر طول دم ۶۴ تا ۸۶ سانتی متر و بلندی شانه‌هایش ۷۱ تا ۸۴ سانتی متر است و وزن حیوان به ۳۴ تا ۵۴ کیلوگرم می‌رسد. جنس نر یوز اندکی بزرگتر از جنس ماده است.
ویژگی رفتاری
برخورداری از ستون فقرات انعطاف پذیر، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بینی گشاد، ظرفیت بالای ریه، بدنی عضلانی و باریک یوزپلنگ را تیزروترین شکارچی جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتی معادل ۱۱۰ کیلومتر بر ساعت بدوند.
یوزپلنگ نظم اجتماعی منحصر به فردی دارد. در ایران مطالعاتی درباره یوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افریقا نشان مییدهد که یوزپلنگ ماده به استثنای زمان مراقبت از توله‌ها به تنهایی زندگی می‌کند و یوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشی بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت ۱۸ ماه در کنار مادرشان می‌مانند و طی این دوره که اهمیت بالایی در زندگی توله‌ها دارد چگونگی شکار و گزیر از گزند شکارچیان دیگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را می‌آموزند در ۱۸ ماهگی توله‌ها از مادر جدا می‌شوند از این پس ممکن است توله‌ها با هم شیران خود حتی تا ۶ ماه دیگر به سر برند در دو سالگی هم شیران ماده بقیه را ترک می‌کنند و نرهای جوان با هم می‌مانند در واقع نرها به تنهایی یا همراه برادران خونی خود زندگی می‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داری تنها زندگی می‌کنند.
برخی از این گروه‌ها برای خود حوزه‌ای تعیین می‌کنند تا یوزپلنگ ماده را برای جفت‌گیری جلب کنند این حوزه‌ها اغلب در جاهایی است که در آن طعمه و آب کافی وجود داشته باشد در فصل جفت‌گیری هر نر برای خود قلمروی را انتخاب می‌کند. در این فصل نزاع‌های خشنی میان نرهای گروه در دفاع از حد و مرز قلمروشان صورت می‌گیرد.
یوزپلنگ‌ها معمولا صبح زود یا غروب به شکار می‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حیوانات ضعیف‌تر هستند؛ به صورت غیر محسوس به آنها نزدیک شده و پس از رسیدن به فاصله حدود ۱۰ تا ۳۰ متر حمله انفجاری خود را شروع می‌کنند پس از به زمین انداختن طعمه گلوی او را با دندانهایش فشارمی‌دهد تا خفه شود.
تعقیب طعمه معمولا ۲۰ ثانیه و به ندرت بیش از یک دقیقه به طول می‌انجامد و در این زمان بیش از ۵۰۰ متر شکارش را دنبال نمی‌کند. قریب به نیمی از تعقیبها موفقیت امیزند گاهی اوقات شکارچیان دیگر نظیر گرگ طعمه او را از چنگش بیرون می‌آورند. یوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس سایر گوشتخواران نیست به همین دلیل بعد از خوردن یک وعده غذا در بیشتر اوقات باقیمانده را از دست می‌دهد.
تولید مثل
بلوغی جنسی در حدود ۲۰ ماهگی رخ می‌دهد. زمان بارداری ۹۵ روز و تعداد توله‌ها ۱ تا ۶ و معمولا ۴ تا ۵ عدد است. توله‌ها در هنگام تولد حدود ۳۰۰ گرم وزن و ۳۰ سانتی متر طول دارند. رنگ آنها خاکستری تیره است و موهای بلندی بر پشتشان دارند.
این موها باعث استتار توله‌ها در میان بوته‌زارهای خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از دید شکارچیان دیگر است. بچه‌ها به دلیل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگی قادرند از درخت بالا بروند.
تغذیه
یوزپلنگ در ایران عمدتا از جبیر، آهو، قوچ، میش، کل و بز و خرگوش وحشی تغذیه می‌کند.
زیستگاههای یوزپلنگ و آمار آن در ایران
یوزپلنگ در دشتهای باز و تپه ماهورهای واقع در مناطق استپی و بیابانی و نیمه کویری و زیستگاههای باز دیگری که طعمه در آن وجود داشته باشد دیده می‌شود. زیستگاه عمده یوزپلنگ در ایران دشت کویر است که بخش‌هایی از استان کرمان، خراسان، سمنان، یزد، تهران و اصفهان را در بر می‌گیرد. اکنون این ناحیه وسیع استپی و بیابانی به آخرین پناهگاه یوز آسیایی مبدل شده است.
سابق بر این بین سالهای ۴۶ تا ۵۷ گزارش‌هایی از تهران به خصوص پارک ملی کویر مرکزی سمنان توران خوش ییلاق و مناطق اطراف خراسان، منطقه میاندشت و اطراف طبس یزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهریز، تفت و شهر یزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضی فارس، پناهگاه حیات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان، پارک ملی گلستان، هرمزگان اطراف حاجی آباد و گزارشهای غیر مکتوبی از سیستان اطراف هامون صابری و بلوچستان، بمپور و حتی نفت شهر در استان کرمانشاه مبنی بر مشاهده یوز وجود داشته است.
اما این روزها در ۵ منطقه مرکزی کشور که احتمالا ۸۰ درصد یوزهای آسیایی را در خود دارد مشاهده این گونه گزارش شده است.
۱- پارک ملی کویر مرکزی - افریقای کوچک واقع در استان سمنان- جمعیت براورد شده یوزپلنگ ۴ تا ۶ قلاده
۲- پارک ملی پناهگاه حیات وحش و ذخیرگاه زیست کره خارتوان واقع در استان سمنان. جمعیت براورده شده ۱۰ تا ۱۴ قلاده
۳- پناهگاه حیات وحش نایبندان طبس واقع در شمال شرق استان یزد. برآورد جمعیت یوزپلنگ ۱۲ تا ۱۵ قلاده.
۴- منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان یزد. جمعیت برآورد شده ۴ تا ۶ قلاده
۵- منظقه شکار ممنوع دره انجیر واقع در استان یزد. جمعیت برآورده شده ۳ تا ۵ قلاده.
با این حساب با اینکه آمار یوز آسیایی را در ایران گاهی بین ۵۰ تا ۶۰ قلاه و در کل کمتر از ۱۰۰ قلاده عنوان کرده‌اند.
سام خسروی فردمشاور پروژه بین‌المللی حفاظت از یوز آسیایی ترجیح می‌دهد که این اعداد را حدس کارشناسی بنامد تا آمار چرا که معتقد است یوزپلنگ حیوانی به شدت مخفی کار و فراری از انسان است، به راحتی خود را در طبیعت استتار می‌کند و گستره زیستگاهش بسیار وسیع است. همه این عوامل دست به دست هم می‌دهند تا آمارگیری از این گونه کاری بسیار مشکل شود.
مهندس هوشنگ ضیائی مدیر این پروژه نیز بهترین روش آمارگیری از یوز در ایران را استفاده از دوربین تله‌ای عنوان می‌کند وی می‌گوید:" ابتدا گذرگاه‌های یوز را از روی ردپای حیوان مشخص کرده سپس دوربینهای تله‌ای را در انجا کار می‌گذاریم. خالهای روی بدن یوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراین از روی عکسها تعداد یوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهای آماری جمعیت یوز آن ناحیه را تخمین می‌زنیم. "
مخاطراتی که یوز آسیایی را تهدید می‌کند
متخصصان محیط زیست بر این باروند که ریشه نگرانیها از انقراض این گونه نادر در جهان به عدم آگاهی مردم درباره این جانور برمی‌گردد. برخی تصور می‌کنند که یوزپلنگ همان پلنگ است و برای حفظ جان خود و دامهایشان به راحتی دست به نابودی این حیوان می‌زنند؛ در حالی که یوز برای انسان و دام اهلی خطری ندارد و به آنها حمله نمی‌کند به طور کلی عواملی که بقای یوزپلنگ آسیایی را در ایران تهدید می‌کند می‌توان به دو دسته تهدیدهای زیستگاهی و تهدیدهای غیر زیستگاهی تقسیم کرد.
الف: تهدید زیستگاهی
تخریب و بهم ریختگی زیستگاه و ناامن شدن پناهگاه‌های حیات وحش ریشه در عوامل گوناگونی دارد.
توسعه کشاورزی و صنایع اسکان انسانها معدن کاوی و سایر طرحهای زیربنایی در اکثر زیستگاههای طبیعی کشور تغییراتی را بوجود آورده است.
افزایش تعداد دام بدون توجه به ظرفیت محیط و فصل مناسب در تخریب گیاهان نقش موثری داشته و این به نوبه خود به از بین رفتن سم داران وحشی که مهترین طعمه یوزپلنگ هستند منتهی شده است.
تقریبا تمامی مردم روستایی ساکن در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی بز، گوسفند و شتر پرورش
می‌دهند این مسئله مدت زیادی که به مانعی در حفاظت از حیات وحش تبدیل شده است.
سام خسروی فرد مشاور پروژه حفاظت از یوز آسیایی در ایران می‌گوید: " ورود دام به زیستگاه یوز از تهدیدات اصلی زندگی یوزپلنگ است علاوه بر این که سگ گله ممکن است به یوز حمله کند چوپانان هم به محض رویارویی با این حیوان با تصور احتمال حمله یوز به دامها حیوان را با تیر یا سنگ می‌زنند.
از سوی دیگر با توجه به اینکه وجود آب در زیستگاه اصلی یوز یک موهبت محسوب می‌شود دام و به خصوص شتر وقتی سر آبشخور یا چشمه می‌آیند آن را اشغال می‌کنند و دیگر نه یوز و نه طعمه‌هایش به آنجا نمی‌روند در نتیجه طعمه‌های یوز یا مهاجرت می‌کنند یا می‌میرند و به دنبال‌آن زندگی یوز هم تحت تاثیر قرار می‌گیرد. "
از طرف دیگر فرایند تبدیل زمین به بیابان بیابان زایی بسیاری از مناطقی را که یوزپلنگ درآن زندگی می‌کند از بین برده و مناطق وسیعی را به محیطی تخریب شده که دارای ارزش اقتصادی یا حیات وحشی اندکی هستند، تبدیل کرده است.
ب: تهدیدهای غیر زیستگاهی
شکار مستقیم وحوش در ایران با وفور فزاینده سلاح گرم و استفاده از خودرو برای شکار افزایش یافت اکثر شکارچیان غیر قانونی از اهمیت یوزپلنگ و طعمه‌های آن در نظام بوم شناختی آگاه نیستند و شکار غیر قانونی در نظر آنها جرمی ناچیز به حساب می‌آید.
علاوه بر شکار غیرقانونی سالانه حدود یک میلیون مجوز شکار با سهمیه ۳۰۰ گلوله به طور رسمی صادر می‌شود. باید به تمامی این تهدیدها بهره برداری تجاری از گونه‌های خاص را نیز افزود که به صورت بیرویه ادامه دارد. گونه‌هایی چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابی و تمساح از جمله گونه‌های در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک یوزپلنگ باقیمانده در مناطق و به خاطر این که نسبت ماده به نر این گونه هنوز روشن نیست با شکار هر یک گربه‌سان لطمه سنگینی به نظام ژنتیکی این گونه در حال انقراض وارد می‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غیر قانونی دشوار است به عنوان مثال زیستگاه یوز غنی از کانی‌های مهم صنعتی و تجاری است که توسط وزارت صنایع و معادن بهره‌برداری می‌شود. استخراج معدن به خودی خود تهدیدی محسوب نمی‌شود اما جاده سازی مناطق مذکور را برای همگان از جمله شکارچیان غیر قانونی قابل دسترس می‌کند.
به این تهدیدات بیافزایید تهدیدی از سوی سایر حیوانات شکارچی مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنین سگهای گله را که متوجه جان یوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو یوزپلنگ شناسایی شده توسط تیم حفاظت از یوز آسیایی در ایران که گردنبند ردیاب روی آنها نصب شده بود چندی پیش یکی از آنها به علت کمبود شکار در قلمرو خود به ارتفاعات بالاتر که قلمرو پلنگ محسوب می‌شود رفته بود که توسط یک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
دو یوز ایرانی با نام‌های فیروز و ایران، که در پارک ملی توران در شرایط اسارت نگهداری می‌شوند، در بهمن ماه سال ۱۴۰۰ اقدام به جفت‌گیری کردند. مدیر کل محیط زیست استان سمنان می‌گوید این نخستین بار است که در جهان دو یوز آسیایی در اسارت به جفت‌گیری می‌پردازند.
در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۱، در مرکز تحقیقات توران در استان سمنان، سه توله یوز برای نخستین بار در شرایط اسارت متولد شدند. در تاریخ ۱۴ اردیبهشت ۱۴۰۱ خبر رسید که یکی از توله های یوز ایرانی تلف شده است.
در مورد یوزپلنگ آسیایی در ویکی تابناک بیشتر بخوانید
