کلیات

طاعون یک بیماری واگیر عفونی مشترک بین انسان و حیوان با عامل باسیل یرسینیا پستیس (Yersinia pestis)نیز است. عامل این بیماری در سال ۱۸۹۴، پس از سال‌ها پژوهش الکساندر یرسین در انستیتو پاستور کشف شد.

این بیماری بسیار خطرناک بارها در طول تاریخ باعث بحران‌های شدید اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شده‌است. از دوران باستان تا کشف علتِ این بیماری در سال ۱۸۹۴، چندین بار همه‌گیری طاعون، سراسر اروپا، آسیا و آفریقا را فراگرفته است. در سال‌های ۶۲۷–۶۲۸ میلادی، «طاعون شیرویه» سراسر استان‌های باختری امپراطوری ساسانیان، به‌ویژه میان‌رودان را در هم نوردید و باعث کشتن نیمی از جمعیت آن ایالات و از جمله امپراتور ساسانی شد. در سده ۱۳۰۰ میلادی، شیوع طاعون خیارکی که به «طاعون سیاه» معروف شد، به مرگ بیش از ۷۵ تا ۲۰۰ میلیون نفر از مردم اوراسیا منجر گردید. تخمین زده می‌شود که یک سوم جمعیت ایران در آن زمان کشته شدند. در تاریخِ ایران، به ویژه پس از بی‌ثباتی‌ها و زوالِ سامانِ کشوری به دلیل حملهٔ مغولان، بیماری طاعون به‌طور متناوب شیوع پیدا کرده و باعث کشتن تعدادِ زیادی از مردمِ شهرهای مختلف شده‌است. از جمله، در سال‌های ۱۱۵۱–۱۱۵۲ شمسی، همه‌گیری «طاعون خیارکی در ایران» منجر به مرگ حدود ۲ میلیون نفر شد.

تاریخچه

باید توجه داشت که تا قرن نوزدهم، تصوری از علت و درمانی حقیقی برای طاعون وجود نداشت و افراد برای توجیه این بیماری به عوامل مختلفی دست می‌زدند. تنها با کشف باسیل یرسینیا پستیس در سال ۱۸۹۴، دانشمندان در صدد درمان طاعون برآمدند.

تصور از علت و درمان طاعون در گذشتهٔ غرب

مردم عهد باستان و قرون وسطی، در برابر طاعون، همچون در برابر دیگر بیماری‌های عفونی، بی دفاع بودند. مبارزه در برابر طاعون برای مدتی بس طولانی به اقدام‌های زیر محدود بود:

• دعا به درگاه خدا و مقدسین
• توسل به تئوری‌های توطئه همچون مقصر دانستن یهودیان، جذامیان و … در ایجاد و گسترش طاعون
• سوزاندن افراد ناموافق با دین، یهودیان، جذامیان و جادوگران به دستور کلیسا
• توسل به مفاهیم آخرالزمانی و انتظار برای نجات با برقراری حکومت مسیح
• حجامت

از سدهٔ شانزدهم به بعد به قرنطینه کردن بیماران و خانوادهٔ بیماران، ضدعفونی و سوزاندن خانه‌های بیماران، ضدعفونی سکه‌های پول، ساختن بیمارستان در خارج از دیوارهای شهرها، قرنطینه کردن کشتی‌ها و سوزاندن جنازه‌ها به‌دستور کلیسا اقدام صورت گرفت. گفته می‌شود که مهتران، پرورش‌دهندگان بز و افرادی که روغن حمل می‌کردند، از ابتلا به طاعون در امان بودند؛ زیرا بوی اسبها و بزها و روغن کک‌ها را دور می‌کرد.

نکته: در قرون وسطی دادگاه حیوانات برپا می‌شد، به عنوان مثال؛ ملخ‌هایی را که به زمین‌های زراعی حمله می‌کردند را در دادگاه محاکمه می‌کردند. موضوع اصلی اینجاست؛ گربه‌ها را به دار می‌آویختند، چون معتقد بودند خوی شیطانی دارند به همین علت با کم شدن گربه، زاد و ولد موش‌ها زیاد شد و به این بیماری (طاعون) دامن زد.

تصور از علت و درمان طاعون در گذشتهٔ ایران

پیدایش مرض طاعون بر اساس مبانی معرفتی طب اسلامی، در ارتباط با ارتکاب انواع گناهان قابل ارزیابی است. در فضای فکری-دینی مسلط در دوران صفوی، شیوع انواع بیماری‌ها به خدا نسبت داده می‌شد که نتیجهٔ انجام گناه از سوی افراد بود و برای رفع آن می‌بایست حتماً توبه نمود. از این رو به خواندن دعاهای خاص، توسل به مقابر و بقعه‌ها، قربانی و تصدق و… تمسک می‌شد. در این دوران، روایات و احادیثی از بزرگان دینی برای رفع و مقابله با بیماری طاعون نقل می‌گردید.

در حوزه طبِ جالینوسی، برهم خوردن تعادلِ خلط موجب طاعون فرض می‌شده‌است. شیوه درمانی آنها نیز قرنطینه بیمار و مقابله با گرمی بوده‌است.

به علاوه در آن زمان، در فرهنگِ عمومی سلامت، احکام پیش‌بینی نجوم و نحسی زمان، علت شیوع طاعون فرض می‌شد. همچنین، توجه به طلسم و موارد جادویی مورد توجه بود. به علاوه برخی درخت چنار را عامل مقابله با بیماری طاعون می‌دانستند.

کشف علتِ اصلی و درمان در دوران معاصر

در نهایت با کشف باسیل یرسینیا پستیس در سال ۱۸۹۴ در انستیتو پاستور، علت واقعیِ طاعون فهمیده شد و امروزه با استفاده از آنتی‌بیوتیک می‌توان این بیماری را درمان کرد و از میزان مرگ و میر ناشی از بیماری کاست؛ از جمله آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر بر بیماری می‌توان به استرپتومایسن اشاره کرد.

ساختار

این باسیل گرم منفی است که با رنگ‌های اختصاصی مثل رایت و گیمسا و وایسون به صورت دو قطبی دیده می‌شود. رشد این باکتری در محیط‌های حاوی خون و مایعات بافتی و در دمای ۳۰ درجه سانتی گراد به سرعت اتفاق می‌افتد. کلونی‌ها به صورت نامنظم و خشن است.

انتقال بیماری

راه‌های دیگر ابتلا به طاعون، گازگرفتگی از طریق جوندگان یا خوردن جاندار مبتلا به طاعون است. انتقال طاعون از انسان به انسان هم از طریق تماس و تنفس (در صورتی که فرد بیمار به طاعون ریوی مبتلا باشد) انجام می‌گیرد.

انواع بیماری

طاعون می‌تواند بر اساس علائم و کارکرد به سه شکل کلی در انسان ظاهر شود که این سه حالت می‌توانند جدا یا به ندرت هم‌زمان با یک‌دیگر باشند. نرخ مرگ و میر در دو نوع عفونتی خون و ریوی، بین ۳۰ تا ۱۰۰ درصد است.

طاعون خیارکی

طاعون عفونتی خون

این طاعون که به سپتیسمیک نیز مشهور است، بین ۱۰ تا ۲۰٪ طاعون‌ها را تشکیل می‌دهد. طاعون عفونتی خون در ادامهٔ طاعون خیارکی به‌وجود آمده و نوع شدید شدهٔ آن است که طی تکثیر زیاد باسیل‌ها در دستگاه گردش خون، به صورت بیماری بروز می‌کند. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که سیستم دفاعی غدد لنفاوی و سایر دفاع‌های بدن فعال شده‌باشد. ممکن است خیارک‌های تشکیل شده آن‌قدر ریز باشند که دیده نشوند. این نوع طاعون باعث تورم میوکارد قلب و افزایش حجم آن و تخریب بافت‌های کبد و طحال می‌شود. افراد مبتلا به این نوع طاعون، دچار سرگیجه، حالت تهوع، اسهال، دردهای عضلانی وحشتناک، تخریب بافت‌ها و کاهش شدید فشار خون می‌شوند.

طاعون ریوی

طاعون ریوی یا پنومونیک نسبت به طاعون خیارکی نادر است اما به شدت مسری و به مراتب کشنده‌تر است. این حالت هنگامی رخ می‌دهد که باسیل یرسینیا پستیس مستقیماً از طریق ریه وارد بدن می‌شود (نه از طریق پوست). طاعون ریوی می‌تواند از طریق راه تنفسی، از بیماری که به طاعون خیارکی دچار است به فرد سالم منتقل شود. سرایت به بیماری از راه تماس با مایعات و لباس‌های آلوده به باسیل یا تنفس قطرات معلق در هوا، که با عطسه یا سرفهٔ بیماران به محیط بیرون راه می‌یابند، انجام می‌گیرد. در این حالت، دورهٔ نهفتگی بیماری چند ساعت بیش‌تر طول نمی‌کشد. اولین علایم، تب، سرفهٔ شدید، اختلال در تنفس و استفراغ خون چرک‌آلود می‌باشد. فرد بیمار می‌تواند به حالت کما نیز برود. طاعون ریوی، حتی با درمان آنتی‌بیوتیکی نیز بسیار کشنده‌است و فرد را در حد اکثر سه روز از پای درمی‌آورد.

دیگر انواع

به علاوه این سه نوع، انواع دیگری که زیر مجموعه موارد بالا می‌شوند نیز شناسایی شده‌اند، از جمله طاعون حلقی که نوع غیر شایع طاعون که علائمی شبیه تونسیلیت (تورم لوزه‌ها) دارد و در افرادی دیده می‌شود که ارتباط نزدیک با بیماران مبتلا به انواع دیگر طاعون را دارند. همچنین می‌توان طاعون مننژ را نام برد که زمانی اتفاق می‌افتد که باکتری از سد خونی مغزی عبور کرده و ایجاد مننژیت می‌کند.

واکسن

طاعون‌های معروف در تاریخ

طاعون در شاهنشاهی‌های ایران باستان در مقایسه با امپراتوری روم شرقی شیوع بسیار کم‌تری یافت. علت آن هم احترام به طبیعت و آلوده نکردن آب‌ها و زمین بود که از اصول دین زرتشت است.

توسیدیدس، مورخ یونانی، در یکی از کتاب‌های خود از یک بیماری واگیر، هم‌زمان با جنگ اسپارت و آتن، در حدود سال ۴۳۰ ق.م. نام می‌برد که تصور می‌شود طاعون آتن بوده‌است.

طاعون آنتونین یک دنیاگیری بین سال‌های ۱۶۵ تا ۱۸۰ میلادی بود. این طاعون یک چهارم از مبتلایان را کشت، و در مجموع تا پنج میلیون نفر کشته برجای گذاشت.

طاعون ژوستینین (۵۴۱–۵۴۲ پس از میلاد) یک همه‌گیری جهانی بود که امپراتوری بیزانس و به ویژه پایتخت آن قسطنطنیه و همچنین شاهنشاهی ساسانی و بندرهای سراسر حاشیهٔ دریای مدیترانه را درگیر خود کرد. این طاعون یکی از کشنده‌ترین طاعون‌های تاریخ بود که در حدود دو قرن بروز خود ۲۵ تا ۵۰ میلیون نفر (۱۳ تا ۲۶ درصد جمعیت جهان در زمان آغاز آن) را طعمهٔ مرگ کرد.

طاعون شیرویه در سال‌های ۶۲۷–۶۲۸ میلادی، سراسر استان‌های باختری شاهنشاهی ساسانیان، به‌ویژه میان‌رودان را در هم نوردید و باعث کشتن نیمی از جمعیت آن استان‌های شاهنشاهی و از جمله شاهنشاهِ ساسانی شد.

طاعون عمواس که در زمان خلافت عمر بن خطاب سال ۱۸ هـ بعد از تصرف اورشلیم توسط مسلمانان، بین آن‌ها شیوع پیدا کرد و منجر به کشته‌شدن تعداد زیای از مسلمانان و صحابه محمد شد.

در سال ۱۳۴۷ میلادی، کشتی‌هایی که از آسیا می‌آمدند، باعث ایجاد طاعون و مرگ یک چهارم تا یک سوم جمعیت اروپا طی سه سال شدند. این اپیدمی طاعون به طاعون سیاه یا مرگ سیاه معروف است.

در ایرانِ دوران صفویه و قاجاریه، بیماری طاعون چندین بار شیوع پیدا کرد و باعث کشتن تعدادِ زیادی از مردمِ شهرهای مختلف شد.

پس از طاعون سیاه، همه‌گیری طاعون لندن (۱۶۶۶–۱۶۶۷) و مارسی (۱۷۲۰) نیز دو همه‌گیری فراگیر بودند. شیوع بیماری طاعون در نیمهٔ اول قرن هفدهم، فقط در شهر لندن یکصد هزار نفر را به کام مرگ کشاند.

در سال‌های ۱۱۵۱–۱۱۵۲ شمسی همه‌گیری «طاعون خیارکی در ایران» منجر به مرگ حدود ۲ میلیون نفر در سرزمین‌های ایران شد.

همه‌گیری چین در سال ۱۸۹۴ به کشف باسیل یرسینیا پستیس توسط الکساندر یرسین انجامید و آخرین اپیدمی فراگیر طاعون بود.

وضعیت کنونی طاعون

نقش طاعون در هنر و ادبیات

ترس و وحشت از ابتلا به طاعون، ناآگاهی از چگونگی درمان یا جلوگیری آن و مرگ دردناک افراد طاعون‌زده هنرمندان را از عهد باستان تا اوایل اواسط رنسانس به ابراز احساسات و توصیف طاعون برانگیخته‌است. از این رو تابلوهای نقاشی، مجسمه‌ها و آثار زیادی امروزه می‌توانند اطلاعات ارزنده‌ای از وضعیت مردم قرون گذشته را در برابر طاعون (و دیگر بیماری‌های مسری چون وبا، ...) را در اختیار ما بگذارند. از آثار نوشتاری نیز می‌توان به خاطرات سال سیاه طاعون از دانیل دوفو (۱۷۲۰)، طاعون از آلبر کامو، زمان راز‍ها از مارسل پانیول، و آثار دیگر بسیاری اشاره کرد. طاعون هم‌چنین یکی از مضامین اصلی کتاب دن براون به نام دوزخ است.

سلاح بیولوژیکی

طاعون از دیرباز به عنوان یک سلاح بیولوژیکی کاربرد داشته‌است. ژاپنی‌ها در جنگ جهانی دوم تحقیقات گسترده‌ای در مورد پرورش و رهاسازی کک‌های آلوده به طاعون در اراضی دشمن انجام دادند و نمونه‌هایی از بمب‌های حاوی تعداد زیادی موش و کک را ساختند. آنها در جریان همین آزمایش‌ها گروهی از زندانیان غیرنظامی و اسیران جنگی چینی، کره‌ای و منچوری را به طاعون مبتلا کردند.

امروزه با توجه به اینکه طاعون به راحتی توسط آنتی‌بیوتیک‌ها قابل درمان است، نمی‌تواند سلاح بیولوژیکی مؤثری علیه کشورهای توسعه‌یافته باشد.