کلیات
استیضاح در لغت به معنای طلب وضوح کردن، طلب پیدایی، آشکار کردن و خواستن و در اصطلاح به معنای مطالبه توضیح از وزیر مسئول توسط اعضای مجالس قانونگذاری است.
تاریخچه
سابقه تاریخی انجام استیضاح اگرچه به قرون وسطی باز میگردد، اما نمونههای عینی مشخص آن را میتوان در عملکرد اوایل قرن نوزدهم نظام سیاسی انگلیس مشاهده کرد. در نظامهای سیاسی جهان برای جلوگیری از تمرکز قدرت و نیز رعایت جنبههای تخصصی اداره امور جامعه، قدرت حکومت به سه شاخه تقنینی، اجرایی و قضایی تقسیم شدهاست.
البته این سه قوه هم در نظامهای سیاسی پارلمانی و هم در نظامهای سیاسی ریاستی با یکدیگر در ارتباط بوده و قوانین اساسی کشورها چگونگی روابط آنها با هم و نیز سازوکارهای کنترل آنها به وسیله یکدیگر را در نظر گرفتهاند که در عین تفکیک قوا نوعی همکاری یا ارتباط بین قوای سه گانه نیز از طریق تمهیدات حقوقی و سیاسی ایجاد شده تا در عین تمایز قوا کلیت حاکمیت ملی کشور بروز کند.
در نظام سیاسی پارلمانی که ارتباط بیشتری بین دو قوه مقننه و مجریه وجود دارد مجلس و پارلمان که نمایندگان آن از سوی مردم انتخاب میشوند حق دارند کلیه اقدامات و عملکردهای قوه مجریه را زیر نظر بگیرند و از راه طرح سؤال، استیضاح و ایجاد کمیسیونهای تحقیق یا نهادهای نظارتی، چون دیوان محاسبات این قوه را کنترل کنند.
همچنین قوه مقننه حق دارد با صدور رأی عدم اعتماد هیأت وزیران یا یک وزیر را برکنار کند. البته به منظور ایجاد توازن بین دو قوه در نظام پارلمانی، قوه مجریه نیز از طرق مختلف همچون تنظیم و پیشنهاد لوایح قانونی یا حتی انحلال پارلمان، مجلس را کنترل میکند.
در نظام سیاسی ریاستی همچون نظام سیاسی آمریکا نیز قانون اساسی ترتیباتی برای استیضاح مقامات ارشد قوه مجریه از جمله رئیسجمهور و معاونش توسط کنگره در نظر گرفتهاست که در نهایت نیز میتواند به برکناری آنها از قدرت منجر شود.
شرایط استیضاح
استیضاح زمانی است که یک پرونده سیاسی برای وزیر یا وزرا گشوده میشود و در آن نمایندگان استیضاح کننده، وزیر یا وزیران را همراه با مؤاخذه به صحنه سیاسی مجلس فرا میخوانند تا به ایرادات وارده پاسخ گویند و پس از آن، موضوع اعتماد یا عدم اعتماد در مجلس نسبت به وزیر یا وزیران مورد بررسی قرار میگیرد و در خاتمه، با اکثریت آراء نمایندگان، مجلس اتخاذ تصمیم میکند.
در همین راستا وزرا و رئیس جمهور، چون مسؤولیت سنگینی در برابر امور اجرایی و سیاسی جامعه و کشور دارند، باید در نارساییها و کجرویها نیز در مقابل یک قوه ناظر پاسخگو باشند، تا از چهار چوب قانونی خود پا فراتر نبرند. تخطّی وزرا و رییس جمهور از مسئولیتهای فردی و جمعیشان، موجب طرح سؤال یا استیضاح برای آنان میشود.
فرق سئوال با استیضاح
سئوال معمولاً در قبال ابهاماتی که برای نمایندگان مجلس ایجاد شده، مطرح میشود که آنان با دعوت از وزرا یا رئیس جمهور با طرح سؤال ابهامات را از بین میبرند؛ به دنبال آن، موضوع فیصله پیدا میکند. ولی استیضاح در قبال خطاها و تخطّیهای قانونی وزیران یا رئیس جمهور است که به دنبال آن ممکن است موجبات عزل آنها از مقام خودشان فراهم شود.
استیضاح در قانون اساسی
اصل ۸۹ قانون اساسی در این باره میگوید:
الف) نمایندگان مجلس شورای اسلامی میتوانند در مواردی که لازم میدانند هیأت وزیران یا هر یک از وزرا را استیضاح کنند، استیضاح وقتی قابل طرح در مجلس است که با امضای حداقل ده نفر از نمایندگان به مجلس تقدیم شود.
هیأت وزیران یا وزیر مورد استیضاح باید ظرف مدت ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و به آن پاسخ گوید و از مجلس رأی اعتماد بخواهد. در صورت عدم حضور هیأت وزیران یا وزیر برای پاسخ، نمایندگان مزبور درباره استیضاح خود توضیحات لازم را میدهند و در صورتی که مجلس مقتضی بداند اعلام رأی عدم اعتماد خواهد کرد. اگر مجلس رأی اعتماد نداد؛ هیئت وزیران یا وزیر مورد استیضاح عزل میشود.
در هر صورت وزرای مورد استیضاح نمیتوانند در هیأت وزیرانی که بلافاصله بعد از آن تشکیل میشود عضویت پیدا کنند.
ب) در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیس جمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مرد استیضاح قرار دهند، رئیس جمهور باید ظرف مدت یکماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
اصل ۸۹ قانون اساسی که در بالا ذکر شد حاوی اکثریت مطالب استیضاح است، ولی در اینجا ذکر ۳ نکته حائز اهمیت است:
موضوع استیضاح
قانون اساسی موضوع استیضاح را محدود نکرده و اختیار آن را به نمایندگان واگذاشته است تا هر موردی را که بتوانند به عنوان استیضاح مطرح کنند، ممکن است موضوعات متعدّد و یا فقط یک مورد باعث استیضاح شود.
اختیاری بودن استیضاح
نمایندگان مجبور و مکلّف نیستند که در هر مورد اشکال و نقض قانون دیدند بلافاصله به طرح استیضاح مبادرت نمایند، ممکن است مصالح مملکت اقتضا کند که با تذکر یا طرح سؤال اشکال را مرتفع سازند و به نقض قانون خاتمه داده شود.
لزوم حضور وزیر مورد استیضاح
در قانون اساسی آمده است: «وزیر یا هیأت وزیران که استیضاح شدهاند باید ظرف ده روز پس از طرح آن در مجلس حاضر شوند و به آن پاسخ گویند.»
این یک تکلیف مقرّر از جانب قانون اساسی است و آنها نمیتوانند پاسخ کتبی تهیه کنند و یا شخص دیگری را به جای خود برای پاسخگویی بفرستند.
جریان مذاکرات پیرامون استیضاح
در ابتدا بیانات استیضاح شدگان استماع میشود که به هر کدام یک زمان معینی اختصاص پیدا میکند. پس از آن رأی اعتماد به شور گذاشته میشود و اگر مجلس رأی عدم اعتماد به وزیر یا هیأت وزیران مورد استیضاح داد آنها عزل میشوند، ولی در مورد رئیس جمهور پس از توضیحات کافی وی، بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیس جمهور، نسبت به کفایت یا عدم کفایت وی اخذ رأی میشود و اگر اکثریت دوسوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیس جمهور رأی دادند، مراتب به رهبری ارجاع شده تا نتیجه قطعی عزل یا ابقاء رئیس جمهور اعلام شود.
استیضاح رئیس جمهور
در صورتی که حداقل یک سوم از نمایندگان مجلس شورای اسلامی رئیسجمهور را در مقام اجرای وظایف مدیریت قوه مجریه و اداره امور اجرایی کشور مورد استیضاح قرار دهند، رئیسجمهور باید ظرف مدت یک ماه پس از طرح آن در مجلس حاضر شود و در خصوص مسائل مطرح شده توضیحات کافی بدهد. در صورتی که پس از بیانات نمایندگان مخالف و موافق و پاسخ رئیسجمهور، اکثریت دو سوم کل نمایندگان به عدم کفایت رئیسجمهور رأی دادند مراتب جهت اجرای بند ده اصل یکصد و دهم به اطلاع مقام رهبری میرسد.
- در مورد مجلس شورای اسلامی بیشتر بخوانید
نماینده مهاباد گفت: همین حالا در بحث نهادههای دامی و افزایش قیمت تمامشده محصولات کشاورزی خیلی مشکل داریم و در آینده نزدیک احتمالا به خاطر همین مشکلات به ویژه کاهش قدرت خرید مردم و کاهش یا عدم فروش محصولات، تولیدات روی دست کشاورزان، دامداران و مرغداران بماند و اینها نتوانند هزینههای تولید را تامین کرده و در نهایت تولید را تعطیل کنند.
کد خبر: ۱۱۲۳۸۰۷ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۲۱
با وجود برگزاری جلسه استیضاح نخست وزیر انگلیس، اما بوریس جانسون توانست باردیگر رای اعتماد از پارلمان این کشور بگیرد.
کد خبر: ۱۱۲۲۹۲۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۱۷
رییس بعدی فدراسیون فوتبال هشتم شهریور انتخاب میشود
باید دید تا انتخابات هشتم شهریور، وزنه های قدرت در فدراسیون فوتبال به کدام سمت سنگینی می کند؟ آیا سه عضو رهاشده هیات رییسه از استیضاح ، حالا در صدد تلافی برخواهند آمد یا اینکه همینجا بین طرفین صلح برقرار می شود تا منافع ملی در جام جهانی طعمه شکاف مدیریتی داخلی نشود.
کد خبر: ۱۱۲۱۸۷۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۱۰
هرچند که برخی نمایندگان مجلس از جلوگیری هیئت رئیسه برای اعلام وصول استیضاح ها روایت می کنند و برخی دیگر هم معتقد هستند باید به وزرا فرصت داد، اما ظاهرا فرصتی که بهارستان به کابینه ابراهیم رئیسی داده بود، به نفس های اخر خود رسیده است.
کد خبر: ۱۱۲۱۸۱۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۱۰
رئیس مجلس گفت: اگر تا آبان ماه قانون مربوط به اتصال به درگاه ملی مجوزها زمین مانده باشد، مجلس از همه ابزارهای نظارتی مانند شکایت قوه قضائیه تا استیضاح استفاده میکند.
کد خبر: ۱۱۲۰۵۷۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۳/۰۳
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در پاسخ به این سوال که آیا جلوگیری از طرح استیضاح ها به منظور تعامل با دولت انجام میشود، عنوان کرد: به نظر من دولت خیلی این رفتار را مثبت ارزیابی نمیکند، بعضی از دوستان فکر میکنند که اگر استیضاح ها را اعلام وصول نکنند کمک به دولت است، اما دولت اعتقادی به این ندارد، اگر داشت که از مجلس دفاع میکرد.
کد خبر: ۱۱۱۷۳۲۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۶
سیاهکلی:
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس در پاسخ به این سوال که آیا جلوگیری از طرح استیضاح ها به منظور تعامل با دولت انجام میشود، عنوان کرد: به نظر من دولت خیلی این رفتار را مثبت ارزیابی نمیکند، بعضی از دوستان فکر میکنند که اگر استیضاح ها را اعلام وصول نکنند کمک به دولت است، اما دولت اعتقادی به این ندارد، اگر داشت که از مجلس دفاع میکرد.
کد خبر: ۱۱۱۷۲۷۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۶
ویلیام بار در کتاب خود نوشته که ترامپ «نشان داده است که نه خلق و خوی و نه قدرت متقاعدسازی برای ارائه رهبری مثبت را دارد».
کد خبر: ۱۱۱۶۵۰۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۱۰
محمد غرضی، فعال سیاسی، گفت: نه استیضاح ها قابل توجه است نه درخواستها زیرا بارها دیدهایم که یک مطلبی درباره وزیری بیان میشود و حتی۴۰امضا هم جمعشده است اما بعدا طرح استیضاح مسکوت میماند.
کد خبر: ۱۱۱۵۷۵۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۶
نماینده مردم مرودشت در مجلس گفت: امیدواریم وزیر صمت با مدیریت واردات هدفمند خودروی خارجی با قیمت مناسبی که مردم بتوانند آن را تهیه کنند، به گستاخی خودروسازان به مجلس، دولت و نظام پاسخ دهد.
کد خبر: ۱۱۱۵۳۵۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۴
یک نماینده مجلس در گفتوگو با تابناک مطرح کرد
پس از گذشت چند ماه از شروع به کار دولت، انتقادها از صندلیهای سبز خانه ملت نسبت به عملکرد دولت شنیده میشود. سویه این نقدها بیشتر به سمت عملکرد دولت در حوزههای اقتصادی قرار گرفته است. از این روی، مدتی است که استیضاح وزرای صمت و کار در هر جلسه از مجلس شورای اسلامی شنیده میشود.
کد خبر: ۱۱۱۴۸۸۳ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۲/۰۱
این نشست از این جهت حایز اهمیت بود که انتقادات تند برخی نمایندگان مجلس به دولت و گلایه از عملکرد و ضعف برخی از آنان در تحقق وعدهها و شعارهای خود و دولت و تهدید به استیضاح و افشاگری رابطه مجلس و دولت را وارد دورهای جدید کرده بود و به مرور تقابل این دو نهاد بیشتر مشهود میشد؛ لذا در این شرایط، تدابیری از سوی مقامات ارشد دو قوه اندیشیده شد که برگزاری چنین جلسهای یکی از این تدابیر بود.
کد خبر: ۱۱۱۴۴۰۲ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۲۹
نماینده مردم قزوین در مجلس مطرح کرد؛
عضو کمیسیون صنایع و معادن مجلس، گفت: استیضاح را با قدرت پیگیری میکنم، ما قبلا در رابطه با عملکرد وزیر نمیخواستیم استیضاح کنیم؛ اما من الان میخواهم استیضاح را اصلاح کنم چون من در رابطه با قیمت خودرو به ایشان انتقاد داشتم، الان عملکرد وزیر نشان میدهد آقای فاطمی امین از خیلی موضوعات بیگانه و دور است.
کد خبر: ۱۱۱۲۲۶۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۱۶
دلخوش گفت: برخی افراد زیرمجموعه آقای عبدالملکی، جایگاهشان را نمیدانند و هر طور که دلشان می خواهد رفتار میکنند.
کد خبر: ۱۱۱۱۱۰۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۱/۰۱/۰۶
عضو کمیسیون صنایع مجلس شورای اسلامی از نهایی شدن طرح استیضاح وزیر صمت به دلیل افزایش قیمت خودرو و تقدیم آن به هیئت رئیسه مجلس خبر داد.
کد خبر: ۱۱۰۹۷۷۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۲۴
با هشت رای موافق اعضای شورای شهر رشت، استیضاح شهردار اعلام وصول شد.
کد خبر: ۱۱۰۶۲۸۸ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۰۴
ولی اسماعیلی عضو فراکسیون اکثریت مجلس شورای اسلامی در یادداشتی درباره طرح استیضاح برخی وزرا نکاتی را یادآور شد.
کد خبر: ۱۱۰۵۶۱۱ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۲/۰۱
شهردار تبریز به دنبال استیضاح شورای شهر برکنار شد.
کد خبر: ۱۱۰۵۴۶۰ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۱/۳۰
در بحث نقش وزیر کشور در حوادث آبان نیز هیئترئیسه مانع استیضاح وزیر کشور شد؛ وزیری که با تصمیم اشتباه خود سبب شهادت بسیاری ازهموطنانمان در اعتراضات آبان شد و دست نمایندگان برای استیضاح یا حتی پرسش از وزیر کوتاه ماند.
کد خبر: ۱۱۰۱۲۷۵ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۱/۰۶
نایب رییس کمیسیون صنایع مجلس:
نایب رییس کمیسیون صنایع مجلس اظهار داشت: سازمان ملی استاندارد یک آزمایشگاه مناسب برای آزمایش خودرو ندارد، این سازمان وظیفه داشت که آزمایشگاهی برای خودرو تاسیس کند، در جاده قم زمینی هم برای این کار اختصاص داده شد تا در مورد تخریب و تصادف خودرو آزمایشها انجام شود اما سازمان ملی استاندارد چندین سال است که هنوز این پروژه را به نتیجه نرسانده است.
کد خبر: ۱۰۹۹۴۴۴ تاریخ انتشار : ۱۴۰۰/۱۰/۲۶