کلیات
تعزیهخوانی یا شبیهخوانی، نوعی نمایش مذهبی برگرفته از رویدادهای تاریخی و حماسی حزنانگیز درباره واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) و اهل بیت و یاران او و مصایب خاندان پیامبر(ص).
آغاز تعزیهخوانی را از زمان دیلمیان دانستهاند که در زمان صفویه به شکل فعلی درآمد و در زمان قاجار به اوج خود رسید و دامنه آن از مرزهای ایران فراتر رفت. نمایش تعزیه در سال ۱۳۸۹ش در فهرست آثار معنوی ایران در یونسکو ثبت شده است. یکی از شیفتگان نمایش سنتی تعزیه، الکساندر خوجکو، ایران شناس لهستانی و کنسول روسیه در ایران از ۱۸۳۰ تا ۱۸۴۰م بود.
در اصطلاح تعزیهخوانی، کارگردان: «مُعین البُکا»، بازیگر: «شَبیه» و تهیه کننده: «بانی» نامیده میشود.
خاستگاه و پیش زمینه
تعزیه در ادبیات مذهبی ایران بر بنیاد فرهنگ عاشورا و وقایع تاریخی کربلا در ۶۱ق/۶۸۰م، و نبرد دلیرانه و شهادت مظلومانه امام حسین(ع) نهاده شده و به صورت تعزیهخوانی یا شبیهخوانی، شکلی ویژه از نمایش یا درام مذهبی، تجلی کرده است. نشانههای اولیه تعزیه خوانی در زمان دیلمیان و پس از آن دوران آل بویه دیده میشود؛ اگر چه تعزیه به صورت امروزی از زمان صفویه شروع شد و در زمان قاجار به اوج خود رسید.
شکلگیری و سیر تحول
دربارۀ شکلگیری و پیشینه تعزیهخوانی دیدگاههای متفاوتی ابراز شده است.
برخی اولین اَشکال تعزیه و شبیهخوانی در نواحی شمال ایران را به زمان دیلمیان بازمیگردانند و میگویند این شکل نمایشی از طریق موزیکانچیان ( سربازان نوازنده موزیک) سپاه دیلمی، سربازان، بازرگانان و زائران عتبات عالیات به این دیار آمد و گسترش یافت. اما پس از دیلمیان تعزیهخوانی از رونق افتاد و در زمان صفویان دوباره برقرار شد. گفته میشود نسخههایی از تعزیه که در زمان عضدالدوله دیلمی نوشته شده بود، در کتابخانه مادرید نگهداری میشود.
اصطلاحات و واژههای رایج در تعزیه