اندرزنامهای برای حاکمان مملکت
رسائل یا اندرزنامه که تاریخچه‌ای کهن دارد، میراث آن به فرهنگ اسلامی می‌رسد، بخش مهمی از ادب پیشینیان را می‌سازد و حوزه گسترده‌ای را دربرمی‌گیرد. شامل: تنظیم زندگی فردی، امورخانوادگی و اجتماعی، تعلیم اخلاق و دین و شور سیاسی در دادپروری و دولتمداری و حکمرانی.به گزارش جام جم، نخستین اندرزنامه های سیاسی را باید «ادب الصغیر» و «ادب الکبیر» و رساله «الصحابه» ابن مقفع در اوایل عصر عباسی دانست. به هرحال اندیشمندان ایرانی در این دوره با وجود داشتن میراث کهن اصول کشورداری و درصورت مهیا بودن شرایط محیطی و مکانی توانایی تکامل آن را نیز در خود می دیدند. به همین دلیل هنگامی که دستگاه خلافت را از ابتدایی ترین آداب حکومت بی بهره دیدند نه این که برای بقایای فرمانروایی آنها بلکه برای کاهش ستم های خلفا و عمال آنها در حق ایرانیان که در آن زمان موالی خوانده می شدند و از طرف اعراب تحقیر می شدند، بر آن شدند تا با نگارش نخستین اندرزهای سیاسی خود، حاکمان عرب را به ادب سیاسی و شیوه فرمانروایی در حد خود آشنا کنند. شاید این امر ثمر بخشیده و کمی از مصایب آنها نسبت به ایرانیان کم شود.
از دوره غزنویان تا اوایل قرن سیزده هجری که ایران با حمله مداوم قبایل صحراگرد روبه رو بود همیشه خوانین و خواقین غز و سلجوقی و خوارزمشاهی و تیموری و... بودند که قدرت عالیه را در قبضه خود داشتند نه دانایان و فرهیختگان. این سلاطین بدوی که بنیاد قدرت خویش را بر مالیات و حقوق سلطانی بنا می کردند و با هجوم های دائم به مناطق مختلف و غارت شهرها و آبادی ها به تحصیل ثروت و مکنت می پرداختند و چون در حال حرکت بودند، دلیلی نیز برای انتخاب شهری خاص به عنوان کرسی حکومت خویش نمی دیدند. به هرحال گستره حاکمیت این حکام بدوی در ایران هر چند در نظام اجتماعی و در ارکان همواره ثابت بود آنچه تغییر می کرد سیطره طوایف و نام سلسله ها بوده بنابراین با توجه به این امر هم اقتصاد و هم جامعه، هم فرهنگ و هم مدنیت را بی ثبات می کرد و همچنین با توجه به این که پس از فروپاشی هر قدرت بدوی، جان و مال تمام مردم نیز در معرض تهدید قرار می گرفت. بنابراین در بسیاری از اندرزنامه ها از سلطان ظالم در مقابله با آشوب و فروپاشی استقبال می شد.
به این ترتیب در تالیف اندرزنامه نویسی اهدافی چند مورد نظر قرار می گرفت. هدف اولیه اندرزنامه ها سلطنت است. یعنی اندرزنامه نویسان برای کم کردن از مصایب خلفا و سلاطین نسبت به رعیت تلاش می کردند تعلیم حداقل آداب زندگی و اصول تربیتی و کشورداری را به آنها یاد بدهند. دومین مبحثی که در اندرزنامه ها به آن توجه می شد وزارت بود، اندرزنامه نویسان نه تنها وزارت را نیاز قطعی دستگاه سلطنت می شمارند، بلکه مرتبه عقلانی وزیر را نیز از حد صاحب مسندی برخوردار از رای و تدبیر که سنگینی بار سلطنت را به دوش می کشد، ارتقا داده و تاکید می کنند وزیر باید فیلسوف و در تمام امور کشورداری برجسته و جامع آداب گوناگون باشد.
سومین محور اغلب اندرزنامه ها عدالت است؛ گفت وگو از عدالت و ضرورت آراستن شهریاری به زیور عدل را باز هم اندرزنامه نویسان ایران با همان مبانی که از سلطنت مطلوب طرح کرده بودند، آغاز کردند. حکومت قاجاریه بی گمان ماهیت استبدادی داشت اما با دگرگون شدن اوضاع قبلی، بخصوص در دوره ناصری اندرزنامه نویسان این دوره، نه تنها مفهوم عدالت در معنای عنایت شهریار، هر چه بیشتر به معنای وظیفه او در رعایت حقوق رعیت بر ذمه توسعه یافت، بلکه در تعدادی از اندرزنامه ها، شکل و شیوه اندرز غیرمستقیم، به اندرز خطاب مستقیم تبدیل شده و این بار شخص شاه، نه وزیر یا سلطان فرضی و مجهول به صراحت تمام مورد خطاب قرار گرفت.
به هر ترتیب ظهور تدریجی نویسندگانی دردمند، ترقی طلب و وطن دوست و مردم خواه در داخل و خارج کشور، باعث شد گرایش به تالیف و نگارش آثار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی روند گسترش و تکامل خود را ادامه داده و موجب پدید آمدن بیش از دویست رساله و اندرزنامه سیاسی شود. این رسائل عمدتا توسط علما و منورالفکرهای دوره قاجاری و تعداد بسیار اندکی از آنها توسط تجار تالیف شده اند که می توان گفت، رسائل تالیف شده توسط علما هم ناظر به انتقاد از استبداد سیاسی و هم ناظر به ضرورت مقابله و ستیز علیه استعمار بود.هدف و آمال همه این نویسندگان یک چیز بود. یک عده از آنها تحت تاثیر اندیشه های مغرب زمین عمدتا به انتقال اندیشه ها و تجارب حکومتی غربی توجه داشتند. عده ای دیگر اندرزنامه نویسانی بودند که با تکیه بر میراث اندرزنامه نویسان متقدم می کوشیدند نوسازی سیاسی و اجتماعی را مطلوب و آرمان خود را در قالب اندرزهای سیاسی و ارائه الگوهای شاهان آرمانی ارائه کنند و عده کمی از آنها به تلفیق آموزه های مغرب و سنت حکومتی و تفکر سیاسی متقدمان جامعه ایران و اصالت های ملی و اعتقادی ایران زمین تاکید می کردند و نسبت به اندیشه انحطاط طلبی نویسندگان غرب گرا منتقد بودند.
از دلایلی که باعث شده رسائل عصر قاجار در زمره اندرزنامه نویسی جای داده شود یکی آن است که مخاطب بسیاری از آنها، همچون متون پیشینیان، اول شخص کشور است. از دیگر وجوه تشابه تقسیم بندی مردمان است به گروه های مختلف بسته به شغل که در اندرزنامه نویسی سنتی دیرینه دارد و ردپای آن را تا دوران ماقبل اسلامی ایران نیز می توان دنبال کرد. در عهد اردشیر، طبقات اجتماعی به چهار گروه نظامیان، دینداران، منجمان و پزشکان و دهقانان و صنعتگران و تجار تقسیم می شدند.از دیگر وجوه تشابه لزوم رعایت عدالت است که هرچند تعاریف متفاوتی اختیار می کند اما هیچ وقت غایب نیست. خواجه نظام الملک بر این نظر است که «مُلک با کفر بپاید و با ستم نپاید.» و اخلاق ناصری بر پادشاه واجب می داند «که در حال رعیت نظر کند و بر حفظ قوانین معدلت توفر نماید، چه قوام مملکت به معدلت بود.» از دیگر مضامین تکراری در اندرزنامه های عصر قاجار که امتداد همان سنت گذشته است مبحث آبادانی است. آبادانی گاه غایت نهایی مُلکداری است و گاه مقدمه ای لازم برای بقای پادشاهی؛ گاه نماد رعایت دین و عدالت است و گاه ابزاری برای حفظ آن.
